Bernard Lahire, actualité bilingue

Bernard Lahire

Faut-il s’interdire de comprendre ?

A propos du livre de Bernard Lahire, « Pour la sociologie. Et pour en finir avec une prétendue "culture de l’excuse" ».

Bernard Lahire est sociologue, spécialiste de la culture et des pratiques culturelles. Il a habitué ses lecteurs à des ouvrages très volumineux et très documentés mais il vient de déroger à ses habitudes en publiant un texte court qui est un plaidoyer pour les sciences humaines et particulièrement pour la sociologie.

Pourquoi ce livre ? Qu’est-il besoin de défendre la sociologie ?

Au fond, les termes du débat n'ont guère changé depuis la parution des ouvrages majeurs de Pierre Bourdieu.

D'un côté, ceux qui postulent que l'individu est libre, autonome, à la source de ses intentions et de son désir. De l'autre, les sociologues, qui ont montré que nos choix, nos stratégies, nos goûts et tout ce que nous pensons nous appartenir en propre sont en réalité des faits sociaux, qui répondent à des déterminations sociales ne dépendant en rien des individus.

Dans les années qui ont précédé et suivi mai 68, années de contestation sociale et de rêves collectifs et émancipateurs, les sciences humaines ont connu une sorte d’âge d’or, portées par quelques grandes figures d'intellectuels parmi lesquels Bourdieu, déjà cité, mais aussi Michel Foucault, Roland Barthes, Gilles Deleuze, Castoriadis, Edgar Morin, Maurice Godelier, Jean-Pierre Vernant, etc...Mais depuis une vingtaine d’année, alors que les idéologies libérales reviennent en force, elles sont tenues dans une défiance de plus en plus grande. On peut interpréter dans ce sens la brève tentative, en France, de supprimer l’histoire comme discipline dans les cursus scientifiques.

L’individu rationnel et par conséquent responsable de ses actes fait son grand retour. Il ne s’agit plus aujourd’hui de s’interroger sur les causes sociales de tel ou tel phénomène pour tenter de corriger les effets de structures, les inégalités, les dominations qui agissent « symboliquement »[1] au sein des sociétés mais de punir, d’écarter, de réprimer. « Comprendre c’est déjà excuser » disait il y a peu le premier ministre français à l’Assemblée nationale, à propos des attentats terroristes. Mais l’offensive avait commencé bien avant. Lahire cite les propos, en 2003, d’un cadre éminent du parti socialiste « Oui, il existe un terreau propice à la délinquance, mais cela ne justifie en rien l’acte délictueux. On ne choisit pas le lieu de sa naissance mais on choisit sa vie –et l’on choisit de devenir délinquant. La société, dès lors, ne peut choisir que la répression».

Plus d’excuses, plus de causes donc. Mais que nous reste t-il dès lors pour penser le changement social ?

C’est tout le sens de ce petit livre. Les sciences humaines ont beaucoup à nous dire, beaucoup à nous apprendre de l’état de la société. En montrant que ce que nous appelons notre liberté est en réalité le produit de multiples déterminations et socialisations qui nous conditionnent, la sociologie nous inflige bien sûr une blessure narcissique. Mais elle nous désigne aussi un chemin étroit vers plus de liberté. Car comment être libre si nous ne voulons pas voir ce qui nous contraint ?

Pour toutes ces raisons, et alors que les violences récentes confortent les orientations politiques les plus répressives, nous ne devons pas céder sur les causes, et par conséquent il nous faut défendre et lire les sciences humaines.

Écrit par Joëlle Cantin 3/3/2016

[1] La domination symbolique est un concept de Bourdieu. Il s'agit des rapports de domination qui s'exercent dans la société mais sont invisibles. Les dominés, et souvent les dominants n'en ont par conséquent pas conscience et prennent pour des aptitudes naturelles ce qui est en réalité la conséquence de rapports sociaux inégalitaires.

Μπερνάρ Λαΐρ

Πρέπει ν’ απαγορεύεται να καταλαβαίνουμε;

Με αφορμή το βιβλίο του Μπερνάρ Λαΐρ «Για την κοινωνιολογία. Και για να τελειώνουμε με την υποτιθέμενη “κουλτούρα της δικαιολογίας”».

Ο Μπερνάρ Λαΐρ είναι κοινωνιολόγος, ειδικός στον πολιτισμό και στις πολιτιστικές πρακτικές. Είχε συνηθίσει τους αναγνώστες του σε ογκώδη και πολύ λεπτομερή έργα, αλλά πρόσφατα άλλαξε τη συνήθεια αυτή εκδίδοντας ένα σύντομο κείμενο, το οποίο αποτελεί συνηγορία υπέρ των ανθρωπιστικών επιστημών και ειδικότερα υπέρ της κοινωνιολογίας.

Γιατί αυτό το βιβλίο; Η κοινωνιολογία χρήζει υπεράσπισης;

Οι όροι της συζήτησης, κατά βάθος, έχουν αλλάξει ελάχιστα από την κυκλοφορία των βασικών έργων του Πιερ Μπουρντιέ.

Από τη μία μεριά, κάποιοι υποστηρίζουν ότι το άτομο είναι ελεύθερο, αυτόνομο κι υπεύθυνο για τις προθέσεις και την επιθυμία του. Από την άλλη, οι κοινωνιολόγοι μας έδειξαν ότι οι επιλογές, οι στρατηγικές, τα ενδιαφέροντά μας και όλα αυτά που πιστεύουμε ότι μας ανήκουν ολοκληρωτικά είναι στην πραγματικότητα κοινωνικά φαινόμενα, τα οποία ανταποκρίνονται σε κοινωνικούς προσδιορισμούς που δεν εξαρτώνται καθόλου από τα άτομα.

Στα χρόνια που προηγήθηκαν κι ακολούθησαν τον Μάη του ’68, στα χρόνια της κοινωνικής αμφισβήτησης, των ονείρων του συλλογικού και της χειραφέτησης, οι ανθρωπιστικές επιστήμες γνώρισαν ένα είδος χρυσής εποχής, έχοντας ως εκπροσώπους κάποιες μεγάλες προσωπικότητες της διανόησης, μεταξύ αυτών ο Μπουρντιέ, που ήδη αναφέραμε, αλλά και ο Μισέλ Φουκό, ο Ρολάν Μπαρτ, ο Ζιλ Ντελέζ, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Έντγκαρ Μορέν, ο Μορίς Γκοντελιέ, ο Ζαν-Πιερ Βερνάν κ.ά. Εδώ και μία εικοσαετία όμως, καθώς οι φιλελεύθερες ιδεολογίες απέκτησαν ξανά δύναμη, οι ανθρωπιστικές επιστήμες αντιμετωπίστηκαν με όλο και περισσότερη δυσπιστία. Έτσι μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη σύντομη προσπάθεια να καταργηθεί το μάθημα της ιστορίας από τα προγράμματα σπουδών των θετικών επιστημών στη Γαλλία.

Ο ορθολογιστής άνθρωπος, ο οποίος είναι κι υπεύθυνος για τις πράξεις του, κάνει τη μεγάλη του επιστροφή. Δεν αναζητάμε πλέον τις κοινωνικές αιτίες οποιουδήποτε φαινομένου, ώστε να διορθώσουμε τις συνέπειες των κοινωνικών δομών, τις ανισότητες και τις κυριαρχίες που δρουν «συμβολικά»[1] στους κόλπους των κοινωνιών, αλλά για να τιμωρήσουμε, να διώξουμε, να καταστείλουμε. «Το να καταλαβαίνουμε σημαίνει και το να δικαιολογούμε» έλεγε πριν λίγο καιρό ο Γάλλος πρωθυπουργός στη Βουλή, με αφορμή τις τρομοκρατικές επιθέσεις. Αλλά η επίθεση είχε ήδη ξεκινήσει πολύ πριν. Ο Λαΐρ παραθέτει το 2003 τα λόγια διακεκριμένου στελέχους του σοσιαλιστικού κόμματος «Ναι, υπάρχει ευνοϊκό έδαφος για την εγκληματικότητα, αλλά αυτό δε δικαιολογεί σε τίποτα την παράνομη πράξη. Δε διαλέγουμε τον τόπο που θα γεννηθούμε αλλά διαλέγουμε τη ζωή μας- και διαλέγουμε να γίνουμε κακοποιοί. Επομένως, η κοινωνία δεν μπορεί παρά να επιλέξει την καταστολή». Τέρμα πια οι δικαιολογίες και τέρμα πια οι αιτίες. Τι άλλο μένει λοιπόν για να αντιληφθούμε την κοινωνική αλλαγή;

Αυτό είναι όλο το νόημα του συγκεκριμένου μικρού βιβλίου. Οι ανθρωπιστικές επιστήμες έχουν πολλά να μας πουν και να μας μάθουν για την κατάσταση της κοινωνίας. Δείχνοντας πως αυτό που αποκαλούμε «ελευθερία μας» είναι στην πραγματικότητα αποτέλεσμα πολλαπλών αποφάσεων και κοινωνικοποιήσεων, οι οποίες μας καθορίζουν, η κοινωνιολογία επιφέρει ένα πλήγμα στο ναρκισσισμό μας. Μας υποδεικνύει ωστόσο έναν δύσβατο δρόμο για μεγαλύτερη ελευθερία. Επομένως, πώς μπορούμε να είμαστε ελεύθεροι εάν δε θέλουμε να δούμε αυτά που μας πιέζουν;

Για όλους αυτούς τους λόγους, κι ενώ οι πρόσφατες βιαιοπραγίες ενισχύουν τις πιο κατασταλτικές πολιτικές κατευθύνσεις, δεν πρέπει να υποχωρήσουμε αναζητώντας τις αιτίες αλλά πρέπει να υπερασπιστούμε και να μελετήσουμε τις ανθρωπιστικές επιστήμες.

Joëlle Cantin 3/3/2016

Μετάφραση Καλυψώ Μανωλιά

[1] Η συμβολική κυριαρχία είναι μία έννοια του Μπουρντιέ. Πρόκειται για τις σχέσεις κυριαρχίας που υπάρχουν μέσα σε μία κοινωνία, αλλά είναι αόρατες. Οι κυριαρχούμενοι και συχνά οι κυρίαρχοι δεν τις λαμβάνουν υπόψη και θεωρούν ως φυσικές ικανότητες αυτά που στην πραγματικότητα είναι συνέπεια των άνισων κοινωνικών σχέσεων.