Philippe Lacadée

Philippe Lacadée : l'école, cette expérience de l'autre

Le psychanalyste Philippe Lacadée était le 20 mai dernier l'invité de l'Institut français de Grèce pour conclure -temporairement- une saison de rencontres sur l'éducation*.

P. Lacadée est membre de l'Ecole de la cause freudienne et de l'organisation mondiale de psychanalyse et c'est dans le cadre de sa pratique psychanalytique qu'il contribue depuis de nombreuses années à la réflexion pédagogique. Il est l'auteur de «La vraie vie à l'école : La psychanalyse à la rencontre des professeurs et de l'école » et de «Vie éprise de parole. Fragments de vie et actes de parole », des ouvrages qui s'appuient sur les actions au long cours menées au collège Pierre Sémard, à Bobigny **, avec l'équipe pédagogique*** ainsi que sur les ateliers mis en place dans la région bordelaise où il exerce.

C'est donc d'une pensée théorique solidement arrimée au réel qu'il s'agit ici.

En faisant ainsi pénétrer la psychanalyse dans l'école, le but n'est évidemment pas de transformer les enseignants en thérapeutes et d'oublier que l'objectif de l'institution scolaire, c'est la transmission d'un savoir. Philippe Lacadée rappelle d'ailleurs cette phrase de Hegel « Le vrai désir, c'est le désir d'apprendre ».Il s'agit plutôt d'installer des lieux de parole, où les enseignants peuvent dire les difficultés qu'ils rencontrent dans leur métier qui, bien qu'inscrit dans une forte collégialité, est aussi souvent l'occasion d'une grande solitude. Lacadée souligne qu'à la question récurrente des élèves « A quoi ça sert d'apprendre ?» répond de façon tout aussi récurrente la protestation des enseignants « Nous n'avons pas été formés pour ça » ; et par « ça », il faut entendre l'élève en difficulté, l'élève et ses multiples difficultés.

Si Hegel a raison, il faut pourtant reconnaître que la motivation, pour un très grand nombre d’enfants et adolescents, n'est pas spontanément au rendez-vous. Pour l'adolescent particulièrement, la « vraie vie » semble presque toujours ailleurs, plus directe et plus authentique. Et s'il n'est pas question d'assigner aux enseignants un rôle de thérapeutes, l'école ne peut pas davantage refuser de prendre en compte les réalités qui touchent aux élèves : fragilités liées à l'âge, aux situations familiales, etc... Pas plus qu'elle ne doit être sourde aux difficultés d'enseigner, l'école ne peut refuser d'entendre et d'accueillir les souffrances des élèves, des souffrances qui parfois deviennent des obstacles à l'apprentissage. Dans un texte sur la psychologie du lycéen, Freud mettait en garde contre une « école qui revendiquerait pour elle-même l'inexorabilité de la vie ».

Comment faire donc pour que l'école soit un peu de cette « vraie vie » ?

Pour Philippe Lacadéé, la vie étant avant tout une affaire de rencontres, il s'agit que l'école soit une bonne rencontre avec le réel...et avec les enseignants. C'est toute l'importance du lien nécessaire entre les élèves et les professeurs. Le psychanalyste a à ce propos cette belle formule « Il n'y a pas un corps enseignant mais des corps enseignants ». Et seule cette présence de l'enseignant, fortement investie, permet la rencontre, indispensable à la relation pédagogique. Les exemples ne manquent pas de cancres à la réputation solidement établis qui ont été sauvés de leur refus de savoir par des enseignants présents et perspicaces.

En deux heures de conférence, Philippe Lacadée n'a pas proposé de recettes miracles mais une réflexion stimulante sur la relation pédagogique, à rebours des jugements défaitistes sur l'école et des débats toujours recommencés sur les réformes et les programmes. C'est ici le lien qui unit élèves et professeurs qui était questionné. Et c'est sans nul doute ce lien lui-même qui détient aussi la réponse.

Écrit par Joëlle Cantin 17/6/2016

*Ces rencontres ont été organisées en collaboration avec la Direction de l'enseignement secondaire d'Attique de l'est.

** Bobigny est situé en banlieue parisienne

*** Les enseignants mais aussi le personnel administratif qui dirige et encadre la vie de l'établissement : directeur, adjoints, conseiller d'éducation, etc...

Φιλίπ Λακαντέ (Philippe Lacadée) : «Το σχολείο, αυτή η εμπειρία του Άλλου»

Στις 20 Μαΐου, ο ψυχαναλυτής Φιλίπ Λακαντέ ήταν καλεσμένος στο Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος για να κλείσει, προσωρινά, έναν κύκλο συναντήσεων αφιερωμένο στην εκπαίδευση*.
O Φ. Λακαντέ είναι μέλος της Σχολής του Φροϋδικού Αιτίου και της Παγκόσμιας Εταιρείας Ψυχανάλυσης. Η συνεισφορά του στην παιδαγωγική σκέψη, στο πλαίσιο της ψυχαναλυτικής του πρακτικής, μετρά πολλά χρόνια. Έχει γράψει το έργο La vraie vie à l’école : la psychanalyse à la rencontre des professeurs et de l’ école (Η πραγματική ζωή στο σχολείο: όταν η ψυχανάλυση συναντά τους καθηγητές και το σχολείο) και το Vie éprise de parole. Fragments de vie et actes de parole (H ζωή σαγηνεμένη από τον λόγο. Ζωής αποκόμματα και διάλογοι). Τα έργα αυτά στηρίζονται στις μακροπρόθεσμες δράσεις που γίνονται στο γυμνάσιο Πιερ Σεμαρ (Pierre Sémard) στο Μπομπινί** σε συνεργασία με την παιδαγωγική ομάδα*** και στα εργαστήρια που λαμβάνουν χώρα στην ευρύτερη περιοχή του Μπορντό, όπου ο ίδιος ασκεί το επάγγελμά του.

Πρόκειται για μια θεωρητική σκέψη, γερά θεμελιωμένη στην πραγματικότητα.

Επιτρέποντας στην ψυχανάλυση να διεισδύσει στο σχολείο, ο σκοπός προφανώς δεν είναι η μετατροπή των διδασκόντων σε θεραπευτές ούτε και η λησμοσύνη πως ο στόχος του σχολείου ως θεσμός είναι η μετάδοση κάποιων γνώσεων. Άλλωστε ο Φιλίπ Λακαντέ υπενθυμίζει δια στόματος Χέγκελ πως «αυτό που πραγματικά επιθυμούμε είναι η επιθυμία για μάθηση». Επί της ουσίας επιδιώκεται η εγκαθίδρυση ενός διαλόγου επικοινωνίας κατά τον οποίο οι καθηγητές θα μπορούν να μιλήσουν για τις δυσκολίες του επαγγέλματός τους, το οποίο παρά τον συλλογικό του χαρακτήρα, περιέχει συχνά και πολλές πτυχές μοναξιάς. Ο Λακαντέ τονίζει πως η απάντησή του στο διηνεκές ερώτημα των μαθητών «σε τι χρησιμεύει το να μαθαίνουμε;» είναι η εξίσου επίμονη διαμαρτυρία των καθηγητών «δεν έχουμε εκπαιδευτεί για κάτι τέτοιο»· όπου «τέτοιο» είναι ο μαθητής με μαθησιακές δυσκολίες, ο μαθητής και οι πολλαπλές του δυσκολίες.

Υποθέτοντας πως ο Χέγκελ έχει δίκιο, πρέπει παρόλα αυτά να αναγνωρίσουμε πως το κίνητρο, για μια αισθητά μεγάλη μερίδα παιδιών και εφήβων, δεν καταφτάνει αυτομάτως την ίδια ώρα. Ιδιαίτερα για τον έφηβο, η «πραγματική ζωή», αμεσότερη και αυθεντικότερη, φαίνεται να βρίσκεται σχεδόν πάντα κάπου αλλού. Μολονότι δεν τίθεται ζήτημα να αναθέσουμε στους καθηγητές ρόλο θεραπευτή, το σχολείο δεν μπορεί επιπροσθέτως να αγνοεί την πραγματικότητα των μαθητών, δηλαδή τις ευαισθησίες που σχετίζονται με την ηλικία, τις όποιες οικογενειακές καταστάσεις, κτλ. Όπως δεν επιτρέπεται ούτε να κωφεύει μπροστά στις δυσκολίες της διδασκαλίας, αλλά ούτε και να αρνείται να κατανοήσει και να δεχτεί τις δυσχέρειες των μαθητών, οι οποίες ορισμένες φορές αποτελούν τροχοπέδη στη μάθηση. Ο Φρόυντ, σε κείμενό του για την ψυχολογία του μαθητή στο λύκειο, έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου σε ένα «σχολείο που ενδέχεται να διεκδικεί στο πλαίσιό του το αμείλικτο της ζωής».

Τι πρέπει να κάνουμε λοιπόν ώστε να έχει το σχολείο κάτι από αυτή την «πραγματική ζωή»;

Για τον Φιλίπ Λακαντέ, εφόσον η ζωή είναι πάνω από όλα ένα ζήτημα συναντήσεων, πρέπει το σχολείο να είναι ένα ουσιαστικό σημείο συνάντησης τόσο με την πραγματικότητα όσο και με τους καθηγητές. Αυτή είναι και η σημασία του απαραίτητου δεσμού μεταξύ των καθηγητών και των μαθητών. Ως προς αυτό, ο ψυχαναλυτής έχει κάνει μια ωραία διατύπωση: «δεν υπάρχει ένα σώμα εκπαιδευτών αλλά σώματα που διδάσκουν». Η παρουσία και μόνο του διδάσκοντα, ως μια γερή επένδυση, επιτρέπει αυτή την απαραίτητη για την παιδαγωγική σχέση συνάντηση. Δεν είναι λίγα τα παραδείγματα των μαθητών που ήταν ξεγραμμένοι αλλά βρέθηκαν διδάσκοντες που με την παρουσία τους και την κριτική τους σκέψη τελικά τους έσωσαν από την άρνησή τους για μάθηση.

Σε μια συνεδρία δυο ωρών, ο Φιλίπ Λακαντέ δεν παρουσίασε μαγικές συνταγές αλλά έδωσε τροφή για σκέψη επί της παιδαγωγικής σχέσης. Σε αντίθεση με τις ηττοπαθείς απόψεις για το σχολείο και τις επαναλαμβανόμενες διαμάχες για τις μεταρυθμίσεις και τα προγράμματα. Το ζητούμενο ήταν ο κρίκος που ενώνει τους μαθητές και τους καθηγητές, ο οποίος αναμφίβολα κρατά και την απάντηση.

Joëlle Cantin 17/6/2016

Μετάφραση: Νατάσσα Γκότση

*Οι συναντήσεις οργανώθηκαν σε συνεργασία μετη Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ανατολικής Αττικής.

**Το Μπομπινί βρίσκεται στα προάστια του Παρισιού.

***Οι διδάσκοντες και το διοικητικό προσωπικο που διευθύνει και πλαισιώνει τη ζωή του ιδρύματος : ο διευθυντής, οι αναπληρωτές, ο σύμβουλος εκπαίδευσης κτλ…