« L’inutile et monstrueuse tour Eiffel… »
Dans le monde entier, on connaît sa silhouette : les 4 pieds solidement rivés au champ de mars, le bassin qui s’étire ensuite jusqu’à devenir gracile comme un cou de girafe. Toute la démesure architecturale du vingtième siècle n’a pas réussi à l’éclipser : la tour Eiffel, qui porte le nom de son concepteur, l’ingénieur Gustave Eiffel, reste aujourd’hui l’image de Paris.
Pourtant il n’en a pas toujours été ainsi. C’est peu de dire en effet que le prosaïsme de son treillage de fer, que même l’œil parisien le plus hostile ne peut ignorer puisque la tour culmine à 300 mètres de hauteur, heurta la sensibilité esthétique des artistes contemporains.
Une émission de Jean-Noël Jeanneney avec pour invité Bertrand Lemoine, architecte et historien de Gustave Eiffel, fait revivre la difficile intégration de la tour dans le paysage parisien.
Après Sedan
Construite en seulement deux ans pour la troisième exposition universelle de 1889, la tour Eiffel incarne le génie industriel de la France.
La jeune République française (elle n’a alors que 15 ans de stabilité) est issue du « désastre de Sedan », défaite de l’Empire de Napoléon III contre la Prusse. L’humiliation et les traces laissées dans les mémoires par la capitulation doivent être combattues par une politique nationale affirmée et conquérante. Et la France, grande nation politique, se rêve en grande nation industrielle.
Une architecture qui incarne les ambitions industrielles de la France
Le fer, nouveau matériau plus résistant que la fonte, s’impose dans cette révolution industrielle qui modifie inexorablement le visage d’un pays encore essentiellement rural (et qui le restera jusque dans les années 1950). Un peu partout, les constructions en fer accompagnent les nouvelles ambitions d’une France qui doit rattraper son retard sur l’Angleterre.
Gustave Eiffel lui-même compte à son actif plusieurs grandes réalisations dont des ponts en fer. Et le territoire se couvre peu à peu d’un réseau de voies ferrées, dont les rails sont naturellement constitués de ce nouveau matériau si solide.
Une protestation contre « l’esprit de Yankee »
Le fer bouleverse le paysage mais bouscule également un certain idéal esthétique. Car l’architecture de fer s’affiche et ne cherche pas à dissimuler la « brutale » nudité du matériau. On en connaît déjà un exemple en plein cœur de Paris : le marché géant des Halles, le « ventre de Paris », est recouvert d’une gigantesque galerie qui marie le fer et le verre.
On comprend mieux alors l’opposition du milieu artistique : la protestation contre la tour Eiffel est aussi une protestation contre l’argent et l’esprit mercantile, cet « esprit de yankee » comme l’écrira avec mépris le poète alors très connu, François Coppée.
C’est le goût français qui est en jeu ici mais pas seulement : c’est aussi le génie d’un peuple éclairé et qu’il faut défendre contre l’obscurantisme, la nuit de l’industrialisation.
Le « déshonneur de Paris »
Une pétition largement signée par les artistes et publiée dans le journal Le Temps, tente de s’opposer à sa construction « Nous voulons protester de toutes nos forces, de toute notre indignation, contre l’érection, en plein cœur de Paris, de l’inutile et monstrueuse tour Eiffel. Paris, ville sans rivale, Paris va t-elle s’associer à l’imagination baroque et mercantile d’un constructeur de machines ? La tour Eiffel, c’est le déshonneur de Paris ».
Le monde littéraire se mobilise contre elle et les attaques verbales se multiplient. Paul Verlaine parle d’un « squelette de beffroi », Léon Bloy y voit un « lampadaire véritablement tragique », Maupassant la compare à « un squelette disgracieux et géant qui avorte en un ridicule et mince profil de cheminées d’usine ». Pour Huysmans « elle ne présente aucun sens, elle est absurde, un suppositoire criblé de trous ».
Quant à François Coppée déjà cité, il s’insurge en rimant :
Géante sans beauté, disent-ils
C’est bien l’idôle de métal
Symbole de force inutile
Et triomphe du fait brutal
Œuvre monstrueuse et manquée
Laid colosse couleur de nuit
Tour de fer
Rêve de yankee
Ton obsession me poursuit.
Deux millions de visiteurs
L’émotion des milieux artistiques n’est cependant guère en phase avec le succès populaire de la tour. Deux millions de personnes montent sur la Tour Eiffel pendant l’exposition universelle et pour un grand nombre de Parisiens, c’est une redécouverte de leur ville qu’ils n’avaient jamais vue ainsi, d’aussi haut.
Peu à peu, la tour gagnera ses galons et les artistes se réconcilieront eux aussi avec elle.
7 millions de personnes la visitent encore chaque année aujourd’hui.
Écrit par Joëlle Cantin 20/8/2014
« Ο άχρηστος και τερατώδης πύργος του Άιφελ…»
Η μορφή του είναι γνωστή σε ολόκληρο τον κόσμο: 4 πόδια γερά δεμένα στο πεδίο του Άρεως, η λεκάνη που τεντώνεται τόσο μέχρι να γίνει λεπτή σα λαιμός καμηλοπάρδαλης. Η αρχιτεκτονική υπερβολή του εικοστού αιώνα δεν κατάφερε να τον υπερκαλύψει, ο πύργος του Άιφελ, που φέρει το όνομα του σχεδιαστή του, του μηχανικού Γκυστάβ Άιφελ, παραμένει σήμερα η εικόνα του Παρισιού.
Αλλά δεν ήταν πάντα έτσι. Είναι αλήθεια ότι το ανεπιτήδευτο της σιδερένιας του κατασκευής, που ούτε το πιο εχθρικό παριζιάνικο βλέμμα δεν μπορεί να αγνοήσει, καθώς ο πύργος υψώνεται στα 300 μέτρα ύψος, πλήγωσε την αισθητική ευαισθησία των καλλιτεχνών της εποχής του. Μία εκπομπή του Ζαν-Νοέλ Ζανενέ με προσκεκλημένο τον Μπερτράν Λεμουάν, αρχιτέκτονα και ιστορικό του Γκυστάβ Άιφελ, αναβιώνει τη δύσκολη ένταξη του πύργου στο παριζιάνικο τοπίο.
Μετά το Σεντάν
Ο πύργος του Άιφελ, που κατασκευάστηκε, μέσα σε δύο χρόνια, το 1889 για την τρίτη παγκόσμια έκθεση, ενσαρκώνει τη βιομηχανική ιδιοφυία της Γαλλίας. Η νεαρή Δημοκρατία (δε μετρά τότε παρά 15 χρόνια σταθερότητας) προέρχεται από την «καταστροφή του Σεντάν», ήττα της Αυτοκρατορίας του Ναπολέοντα του 3ου έναντι της Πρωσίας. Η ταπείνωση και τα σημάδια που έχει αφήσει στις μνήμες η συνθηκολόγηση, πρέπει να νικηθούν από μία ισχυρή και φιλόδοξη εθνική πολιτική. Και η Γαλλία, μεγάλο πολιτικό έθνος, ονειρεύεται να γίνει μεγάλο βιομηχανικό έθνος.
Μία αρχιτεκτονική που ενσαρκώνει τις βιομηχανικές φιλοδοξίες της Γαλλίας
Το σίδερο, νέο υλικό, πιο ανθεκτικό από το μαντέμι, επιβάλλεται σ’ αυτήν τη βιομηχανική επανάσταση που αλλάζει αναπόφευκτα το πρόσωπο μιας χώρας, που παραμένει ακόμα κυρίως αγροτική (και που θα διατηρηθεί μέχρι και το 1950). Σχεδόν παντού, οι σιδερένιες κατασκευές συνάδουν με τις νέες φιλοδοξίες της Γαλλίας που πρέπει να προλάβει την πρόοδο της Αγγλίας. Ο ίδιος ο Γκυστάβ Άιφελ μετρά στο ενεργητικό του πολυάριθμα επιτεύγματα, μεταξύ των οποίων και σιδερένιες γέφυρες. Και η επικράτεια καλύπτεται σιγά σιγά με ένα δίκτυο σιδηροδρόμων, του οποίου οι ράγες αποτελούνται φυσικά από αυτό το τόσο γερό νέο υλικό.
Διαμαρτυρία ενάντια στο «πνεύμα του γιάνκη»
Το σίδερο ανατρέπει το τοπίο αλλά διαταράσσει επίσης το αισθητικό ιδεώδες, καθώς η αρχιτεκτονική του σιδήρου προβάλλεται και δεν προσπαθεί να κρύψει την «άγρια» γύμνια του υλικού. Γνωρίζουμε ήδη ένα παράδειγμα στην καρδιά του Παρισιού, η γιγάντια αγορά του Αλ, η «κοιλιά του Παρισιού» είναι καλυμμένη από μία στοά που παντρεύει το σίδερο και το γυαλί. Κατανοούμε, λοιπόν, καλύτερα την αντίθεση της καλλιτεχνικής κοινότητας. Η διαμαρτυρία ενάντια στον πύργο του Άιφελ είναι και μία διαμαρτυρία ενάντια στο χρήμα και στο εμπορικό πνεύμα, στο «πνεύμα του γιάνκη», όπως θα γράψει περιφρονητικά, ο πολύ διάσημος, την εποχή εκείνη, ποιητής, Φρανσουά Κοπέ. Αυτό που διακυβεύεται εδώ είναι η γαλλική αισθητική και όχι μόνο, πρέπει να υπερασπιστούμε και την ιδιοφυία ενός φωτισμένου λαού ενάντια στο σκοταδισμό, στη νύχτα της βιομηχανοποίησης.
Το «όνειδος του Παρισιού»
Οι καλλιτέχνες υπογράφουν ευρέως και δημοσιεύουν στην εφημερίδα Le temps μία διαμαρτυρία που αντιτίθεται στην κατασκευή του. «Θέλουμε να διαμαρτυρηθούμε με όλες μας τις δυνάμεις, με όλη μας την αγανάκτηση ενάντια στην ανέγερση του άχρηστου και τερατώδη πύργου του Άιφελ, στην καρδιά του Παρισιού. Το Παρίσι, πόλη ασυναγώνιστη, θα συνδεθεί με την μπαρόκ και εμπορική φαντασία ενός κατασκευαστή μηχανών; Ο πύργος του Άιφελ είναι το όνειδος του Παρισιού». Ο λογοτεχνικός κόσμος κινητοποιείται εναντίον του και οι λεκτικές επιθέσεις πολλαπλασιάζονται. Ο Πωλ Βερλέν μιλάει για «έναν σκελετό καμπαναριού», ο Λεόν Μπλουά το βλέπει ως ένα «πραγματικά τραγικό λαμπατέρ», ο Μωπασάν το συγκρίνει με έναν «γιγάντιο και άχαρο σκελετό που καταλήγει σε μια γελοία και λεπτή καπνοδόχο εργοστασίου» και για τον Ουισμάν «δεν έχει κανένα νόημα, είναι παράλογος, ένα υπόθετο γεμάτο τρύπες».
Όσο για τον Φρανσουά Κοπέ, για τον οποίο ήδη μιλήσαμε, εξίσταται μέσω της ποίησης:
Πελώριος χωρίς ομορφιά, λένε
Είναι το είδωλο του μετάλλου
Σύμβολο άχρηστης δύναμης
Και θρίαμβος βαναυσότητας
Τερατώδες και χαμένο έργο
Άσχημε μαύρε γίγαντα
Σιδερένιε πύργε
Όνειρο ενός γιάνκη
Η ιδέα σου με καταδιώκει
Δύο εκατομμύρια επισκέπτες
Ωστόσο αυτό το συναίσθημα του καλλιτεχνικού κύκλου δε συνάδει καθόλου με την επιτυχία του πύργου. Δυο εκατομμύρια άτομα ανεβαίνουν στο πύργο του Άιφελ κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας έκθεσης και για ένα μεγάλο αριθμό Παριζιάνων είναι η ευκαιρία να ανακαλύψουν εκ νέου την πόλη τους, που δεν είχαν δει ποτέ έτσι, από τόσο ψηλά.
Σιγά σιγά ο πύργος θα κερδίσει τη θέση που του αξίζει και οι καλλιτέχνες θα συμφιλιωθούν μαζί του. Επτά εκατομμύρια άτομα τον επισκέπτονται ακόμα κάθε χρόνο.
Joëlle Cantin 20/8/2014
Μετάφραση Σιάνη Κατερίνα
Un magazine franco-grec / Ένα γαλλοελληνικό περιοδικό
Clique, lis, écoute / Κλίκαρε, διάβασε, άκουσε
