A propos de l'école, de l'autonomie et de la morale,actualité bilingue

A propos de l'école, de l'autonomie et de la morale

Rencontre avec Nicolas Chevallier, psychologue

A.B.: L'un des problèmes de l'école française, c'est son impuissance à faire fonctionner l'ascenseur social. Le sujet n'est pas nouveau et des études récentes l'ont encore confirmé: l'école française ne permet pas de combler les écarts entre élèves ayant des origines sociales diverses. Selon ces études, loin d'être égalitaire, le système français serait l'un des plus inégalitaires d'Europe. Plutôt que de jouer un rôle de « rattrapage », il accentuerait les disparités. Autant dire que les élèves ayant à l'entrée le capital scolaire requis par l'institution ont sur les autres un avantage certain.
Dans la foulée des attentats de Charlie-hebdo, la rentrée 2015 a été marquée par un renforcement de l'instruction morale et civique.
Cet épisode n'est cependant qu'un avatar du grand retour de la morale à l'école. La morale était aussi au centre du discours de campagne de Sarkozy sur l’école. Il s'agissait là cependant de promouvoir un ancien modèle : ce n'était pas la morale laïque qui était mise en avant mais l'autorité incontestable du maître, une autorité qui avait prétendument été emportée par la grande vague pédagogiste et libertaire d'après 68.
Comme je sais qu'il s'agit de questions sur lesquelles tu réfléchis, j'ai souhaité t'entendre là-dessus.
Est-ce que la morale peut quelque chose pour l'école aujourd'hui ?

L'école, le symptôme d'un dysfonctionnement

Nicolas Chevallier: Si la morale pouvait quelque chose pour l'école, ça se saurait ! Parce qu'en fait c'est de part en part que l'école est travaillée par la morale, ou plutôt par le moralisme !
Oui il est clair que l'école est un semi-échec et elle est même doublement un semi-échec. Non seulement parce qu'elle laisse sur le bord de la route un grand nombre d'élèves qui sont condamnés à des situations précarisées, mais aussi, ce qu'on ne remarque pas assez, elle est un échec pour le type de réussite qu'elle concourt à fabriquer. Elle n'est toujours pas l'école du « gai savoir », elle joue la concurrence et la pression incessante sur les résultats. Ceux qui s'en sortent vont souvent occuper des situations valorisantes, des postes de direction où ils s'empressent de reproduire la pression et le moralisme que l'école a exercés sur eux au lieu de leur communiquer l'amour du savoir, de la recherche, de la réflexion, de la création et de la...critique.
Mais le fait que l'école fonctionne mal n'est jamais qu'un symptôme, celui du fonctionnement aberrant de la société. Il n'y a pas tel quel un problème de l'école mais un dysfonctionnement général dans lequel je vois les ravages du moralisme et de l'idéologie de l'autonomie de l'individu. L’étendard du moralisme, c’est l’idéologie de l’autonomie de l'individu.

L'instinct de vie n'existe pas : nous sommes intégralement dépendants

A.B. : Et pourtant on présente au contraire l'autonomie comme la voie de la liberté, de l'émancipation, de la maturité.

Nicolas Chevallier: La société, et par conséquent, l’école n’ont pas de conception fiable du fonctionnement de l’humain. Alors elle remplace cette carence conceptuelle, c'est un classique, par la morale. D'ailleurs en politique c'est la même chose, on n'arrête pas non plus de nous faire le coup de la morale. Et c’est en ce sens que la recherche de l’autonomie est effectivement son étendard dans la mesure ou elle entend pousser au maximum l’idéologie de l’individu.
Elle considère que tout élève est source fondamentale de ce qu’il veut et de ce qu’il est. Or, il s’agit là d’une contre-vérité absolue sur l’être humain. Nous somme des êtres constitutivement relationnels et même l’instinct de vie et, j'en suis bien désolé pour eux, par exemple le « conatus » de Spinoza ou les pulsions de Freud, ne sont pas innés. Des faits cliniques dramatiques l’ont prouvé : un nouveau-né nourri sans relations se laisse dépérir : autrement dit, nous sommes existentiellement, intégralement dépendants, non seulement dès le départ mais toujours, tout le temps, même adultes.
Par conséquent, dès lors que l’école et que ses conceptions pédagogiques participent de cette pensée de l’autonomie, elle n’a aucune chance de se révéler réellement épanouissante. Elle va spontanément avoir tendance à éprouver en les mettant sans cesse en concurrence les différentes individualités qu’elle prend en charge, elle centre sur le classement, donc elle contraint et fait pression sur les résultats. On a donc une école anxiogène, ennuyeuse et stressante où le plaisir d’apprendre et de comprendre reste secondaire et aléatoire.

L'autorité, c'est la filiation et c'est le modèle de toute relation

A.B.: Qu’est ce qu’il faut demander à la relation pédagogique si ce n’est pas la construction de l’autonomie ?

Nicolas Chevallier: Le grand personnage de l’école et, plus largement, de la vie, c’est l’autorité. Bien entendu l'autorité n’a rien à voir avec l’autoritarisme, qui, lui, est du côté du moralisme. L’autorité est le modèle même de toute relation, qui sur le fond est toujours une relation de filiation. Il y a une demande fondamentale chez chacun de nous, c'est que l’autre en face de lui à la fois légitime l’univers et le confirme dans son être. Autrement dit, va avoir autorité sur moi toute personne importante à mes yeux, avec qui par conséquent il y a une rencontre et qui en quelque sorte, va devenir « auteur » de mes jours. Car nous sommes habités, peuplés par les autres, en tout cas par certains autres qui nous importent.
Si l'on revient aux situations scolaires, cela signifie qu'un professeur, investi d'une vraie autorité, c'est un professeur qui aime profondément le domaine qu’il enseigne, que ce domaine est essentiel pour lui, qu'il représente un engagement existentiel pour lui, qu'il met « sa peau sur la table », qu'ainsi il en légitime l'intérêt et, qu'enfin, il aime profondément l’enseigner. C'est cela qui lui donne une espèce de force, de consistance et de présence. Et ce qu’il transmet, avant même que ce soit des connaissances, c’est l’intensité de son plaisir en créant entre ses élèves et lui une sorte de connivence autour du domaine qu'il enseigne. Les élèves éprouvent le besoin vital d'avoir des professeurs qui incarnent une telle autorité.
Dans la même logique, si on poursuit l'analyse, on s'aperçoit que personne n’est capable de se motiver tout seul, en tout cas pas durablement. Et pourtant on n'arrête pas de penser le contraire. Combien de fois on entend des parents ou des enseignants, pourtant pleins de bonne volonté, se lamenter et dire « Ah ! Il est pas motivé ! Ah ! Il n'arrive pas à se motiver ! » Alors on le réprimande, on lui fait des sermons mais c'est peine perdue, on s'obstine à tenter d'ouvrir une porte dans le mauvais sens , plus on force et moins ça s'ouvre ! Il faut toujours des rencontres. Il s’agit donc que la pédagogie soit une rencontre. Ce qui veut dire que, contrairement à l’idéologie de l’autonomie, nous sommes bel et bien fondamentalement dépendants. Le parangon de cela, c’est Socrate et Platon. Pas de Socrate, pas de Platon.

Propos recueillis par Joëlle Cantin 20/2/2016

Περί σχολείου, αυτονομίας και ηθικής

Συνάντηση με τον ψυχολόγο Νικολά Σεβαλιέ

Α.Β.: Ένα από τα προβλήματα του γαλλικού σχολείου είναι η αδυναμία του να θέσει σε λειτουργία τον "κοινωνικό ανελκυστήρα". Δεν πρόκειται για νέο ζήτημα και πρόσφατες μελέτες το έχουν επιβεβαιώσει: το γαλλικό σχολείο δεν επιτρέπει να κλείσει η ψαλίδα ανάμεσα σε μαθητές διαφορετικής κοινωνικής προέλευσης. Σύμφωνα με αυτές τις μελέτες το γαλλικό σύστημα όχι μόνο δεν ενισχύει την ισότητα αλλά ενισχύει τις ανισότητες όσο λίγα στην Ευρώπη. Αντί να βοηθήσει τους

αδύναμους μαθητές να κερδίσουν το χαμένο έδαφος, τονίζει τις διαφορές. Επομένως, οι μαθητές που ξεκινούν το σχολείο διαθέτοντας το σχολικό κεφάλαιο που απαιτεί ο θεσμός του σχολείου έχουν αδιαμφισβήτητο πλεονέκτημα έναντι των άλλων.

Στον απόηχο των επιθέσεων στην Charlie-Hebdo, το άνοιγμα των σχολείων το 2015 καθορίστηκε από την ενίσχυση της αγωγής της ηθικής και του πολίτη.

Αυτό το επεισόδιο είναι ουσιαστικά μία άλλη μορφή της μεγάλης επιστροφής της ηθικής στο σχολείο. Η ηθική βρέθηκε και στο επίκεντρο του προεκλογικού λόγου του Σαρκοζί σχετικά με το σχολείο. Στην προκειμένη περίπτωση ο σκοπός ήταν να προωθηθεί ένα παλιό μοντέλο: δεν προωθούνταν η εκκοσμικευμένη ηθική αλλά η αδιαμφισβήτητη αυθεντία του δασκάλου, μία αυθεντία που παρασύρθηκε τάχα από το μεγάλο κύμα ελευθεριότητας και παιδαγωγικής αλλαγής που ακολούθησε τον Μάη του ‘68.

Γνωρίζοντας ότι πρόκειται για θέματα που σε απασχολούν, θα ήθελα να ακούσω τη γνώμη σου σχετικά με τα παραπάνω. Μπορεί η ηθική να προσφέρει κάτι στο σχολείο σήμερα;

Το σχολείο ως σύμπτωμα μιας δυσλειτουργίας

Νικολά Σεβαλιέ: Αν η ηθική μπορούσε να προσφέρει κάτι στο σχολείο θα το γνωρίζαμε! Γιατί στην πραγματικότητα το σχολείο έχει σμιλευτεί εξ ολοκλήρου από την ηθική ή μάλλον από την ηθικολογία! Ναι, είναι ξεκάθαρο ότι το σχολείο είναι μία αποτυχία κατά το ήμισυ και μάλιστα εις διπλούν. Όχι μόνο επειδή αφήνει απ’ έξω έναν μεγάλο αριθμό μαθητών που είναι καταδικασμένοι σε μία κατάσταση αβεβαιότητας αλλά αποτελεί επίσης μία αποτυχία ως προς το είδος επιτυχίας που επιδιώκει να δημιουργήσει, κάτι που δεν τονίζουμε αρκετά. Δεν έχει καμία σχέση με το σχολείο της «χαρούμενης γνώσης», βασίζει τον ανταγωνισμό και την ασταμάτητη πίεση στα αποτελέσματα. Οι απόφοιτοί του θα κατέχουν θέσεις με κύρος, διευθυντικά πόστα από όπου θα σπεύσουν να αναπαραγάγουν την πίεση και την ηθικολογία που το σχολείο άσκησε στους ίδιους αντί να μεταδώσουν την αγάπη για γνώση, για έρευνα, για προβληματισμό, για δημιουργία και για… κριτική.

Το γεγονός όμως ότι το σχολείο λειτουργεί λανθασμένα είναι ένα σύμπτωμα, ένα σύμπτωμα της αποκλίνουσας λειτουργίας της κοινωνίας. Δεν πρόκειται για καθαυτό πρόβλημα του σχολείου αλλά για γενική δυσλειτουργία στην οποία διακρίνω τις καταστροφές της ηθικολογίας και της ιδεολογίας της αυτονομίας του ατόμου. Το λάβαρο της ηθικολογίας είναι η ιδεολογία της αυτονομίας του ατόμου.

Το ένστικτο της ζωής δεν υπάρχει: είμαστε εξ ολοκλήρου εξαρτημένοι

Α.Β.: Ωστόσο η αυτονομία παρουσιάζεται ως η οδός της ελευθερίας, της χειραφέτησης, της ωριμότητας.

Νικολά Σεβαλιέ: Η κοινωνία και κατά συνέπεια το σχολείο δεν έχουν έγκυρη αντίληψη της ανθρώπινης λειτουργίας. Έτσι, αυτή η ανεπάρκεια αντίληψης αντικαθίσταται από την ηθική, αυτό είναι κλασσικό. Και στην πολιτική εξάλλου συμβαίνει το ίδιο, δεν σταματούν να μας παραμυθιάζουν με την ηθική. Και υπό αυτήν την έννοια η αναζήτηση της αυτονομίας είναι τελικά το λάβαρο της κοινωνίας, στο μέτρο που προσπαθεί να προωθήσει στον υπέρτατο βαθμό την ιδεολογία του ατόμου. Θεωρεί ότι κάθε μαθητής είναι βασική πηγή αυτού που θέλει και αυτού που είναι. Μολαταύτα, εδώ βρίσκεται μία απόλυτη αναλήθεια σχετικά με το ανθρώπινο ον. Είμαστε εκ φύσεως σχεσιακά όντα και ακόμα και το ένστικτο της ζωής, για παράδειγμα το «conatus» του Σπινόζα και οι ενορμήσεις του Φρόυντ, λυπάμαι γι’ αυτούς αλλά δεν είναι έμφυτες. Δραματικές κλινικές περιπτώσεις το έχουν αποδείξει: ένα νεογέννητο που μεγαλώνει χωρίς σχέσεις μαραζώνει, με άλλα λόγια, είμαστε φύσει, εξ ολοκλήρου εξαρτημένοι, όχι μόνο από την αρχή αλλά πάντα, όλο τον καιρό, ακόμα και ενήλικες. Κατά συνέπεια, εφόσον το σχολείο και οι παιδαγωγικές του αντιλήψεις ενέχουν αυτήν την σκέψη της αυτονομίας, δεν μπορεί να βοηθήσει στην προσωπική ολοκλήρωση. Αυθόρμητα έχει την τάση να καταπονεί τις διαφορετικές προσωπικότητες τις οποίες αναλαμβάνει υπό την προστασία του, υποβάλλοντας τες συνεχώς σε συναγωνισμό, στοχεύει στην κατάταξη, επομένως πιέζει και καταπιέζει για την επίτευξη αποτελεσμάτων. Έχουμε, λοιπόν ένα σχολείο αγχογόνο, βαρετό που πιεστικό, όπου η ευχαρίστηση της μάθησης και της κατανόησης παραμένει δευτερεύουσα και αμφίβολη.

Η εξουσία είναι η συγγένεια και το πρότυπο κάθε σχέσης

Α.Β.: Τι πρέπει να περιμένουμε από την παιδαγωγική σχέση αν όχι τη δημιουργία αυτονομίας;

Νικολά Σεβαλιέ: Ο μεγάλος ήρωας του σχολείου και ευρύτερα της ζωής, είναι η εξουσία. Φυσικά η εξουσία δεν έχει καμία σχέση με την αυταρχικότητα που σχετίζεται με την ηθικολογία. Η εξουσία είναι το πρότυπο κάθε σχέσης, η οποία κατά βάθος είναι πάντοτε μια σχέση συγγένειας. Σε καθέναν από εμάς υπάρχει μια θεμελιώδης ανάγκη, χρειαζόμαστε αυτός που είναι απέναντι μας να νομιμοποιεί το σύμπαν και ταυτόχρονα να το επιβεβαιώνει με το είναι του. Με άλλα λόγια, θα έχει εξουσία πάνω μου κάθε άτομο που στα μάτια μου είναι σημαντικό, με το οποίο κατά συνέπεια υπάρχει μια συνάντηση και που με κάποιον τρόπο θα καθορίσει τη ζωή μου. Διότι μας κατοικούν οι άλλοι, τουλάχιστον αυτοί που μας ενδιαφέρουν.

Ως προς τις σχολικές καταστάσεις, αυτό σημαίνει ότι ένας καθηγητής που έχει πραγματική εξουσία είναι ένας καθηγητής που αγαπά βαθιά το αντικείμενο το οποίο διδάσκει, ότι αυτός ο τομέας είναι απαραίτητος γι’ αυτόν, ότι αντιπροσωπεύει γι’ αυτόν μία υπαρξιακή δέσμευση, ότι «δίνει το είναι του[1]», ότι έτσι επιβεβαιώνει το ενδιαφέρον του γι’ αυτό και ότι εντέλει αγαπά βαθιά να το διδάσκει. Αυτό του προσδίδει ένα είδος δύναμης, ουσίας και επιβολής. Και αυτό που μεταδίδει, πριν και από τις γνώσεις του είναι η ένταση της ευχαρίστησής του, που δημιουργεί ένα είδος συνενοχής γύρω από το αντικείμενο που διδάσκει. Οι μαθητές νιώθουν τη ζωτική ανάγκη να έχουν καθηγητές που ενσαρκώνουν μία τέτοια εξουσία.

Με την ίδια λογική, αν συνεχίσουμε αυτή την ανάλυση, αντιλαμβανόμαστε ότι κανένας δεν είναι ικανός να παρακινηθεί μόνος του, τουλάχιστον για μεγάλη διάρκεια. Ωστόσο δεν σταματάμε να σκεφτόμαστε το αντίθετο. Πόσες φορές ακούμε γονείς και εκπαιδευτικούς να παραπονιούνται και να λένε, με καλή θέληση βέβαια, «Δεν δείχνει ενδιαφέρον! Δεν καταφέρνει να ενδιαφερθεί!». Και τότε επιπλήττουμε τον μαθητή, του κάνουμε κήρυγμα αλλά είναι χαμένος κόπος, επιμένουμε να προσπαθούμε να ανοίξουμε μία πόρτα προς την αντίθετη κατεύθυνση, όσο σπρώχνουμε τόσο δεν ανοίγει! Χρειαζόμαστε συναντήσεις. Η παιδαγωγική λοιπόν πρέπει να είναι μία συνάντηση. Κάτι που σημαίνει ότι αντίθετα με την ιδεολογία της αυτονομίας είμαστε αδιαμφισβήτητα θεμελιωδώς εξαρτημένοι. Το παράδειγμα αυτού είναι ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας. Χωρίς Σωκράτη δεν θα υπήρχε Πλάτωνας.

Joëlle Cantin 20/2/2016

Μετάφραση Κατερίνα Σιάνη

[1] Η φράση « mettre sa peau sur la table » αποδίδεται στον συγγραφέα Louis Ferdinand Céline.