top of page

Katerina Zekopoulos et les « giagiades » grecques

 

Au mois de novembre, Katerina Zekopoulos a pris la décision de présenter au public parisien la « giagia », la grand-mère grecque à partir de 12 portraits capturés par l’objectif de son appareil photo et c'est sous l'égide des « giagiades » que nous avons finalement fait sa connaissance. Il s’agit d’une jeune femme pleine d’énergie et passionnément en quête d'histoire, une histoire à hauteur d'hommes, celle que l'on ne trouve pas dans les livres d’histoire et dont la valeur se dérobe à toute estimation, celle qui découle des échanges humains et des liens qui se nouent. L’exposition de Katerina s'est tenue plus de deux mois à Paris et nous avons eu le plaisir de parler avec elle de ses photos, de ses ambitions et de ce qu'incarne pour elle la grand-mère grecque.

 

A.B. : Vous avez mentionné que tout est parti d'une phrase que votre père vous avait souvent répétée : « Ta giagia, c'est une usine ! Sans elle, on est fichus ! ». Parlez-nous un peu plus de la réalisation de votre projet. Quand en avez-vous pris la décision ? Quels ont été les premiers pas ?

 

Je me suis lancée dans l'aventure des grands-mères grecques fin 2014, après une année professionnellement riche. Mon contrat de travail prenant fin le 31 décembre, je me suis empressée de prendre mes billets pour la Grèce pour me donner une échéance. Départ le 16 février, retour le 16 avril : deux mois pile.

 

En janvier 2015, j'ai quitté l'appartement que je louais dans le 20ème arrondissement de Paris pour poser provisoirement mes valises chez ma mère. Pendant un mois, j'ai préparé mon départ : lectures, achat de matériel, stage de photo... Puis je suis partie. La suite du voyage a été façonnée par les rencontres que j'ai eu la chance de faire une fois sur place. Je crois que toute pratique professionnelle a quelque chose d'aliénant : à travers ce projet, je voulais me désaliéner, chercher du sens et une forme d'authenticité. C'était aussi une manière de renouer avec mes origines et avec la Grèce, « pays rêvé avant d'y vivre » comme dit Anguéliki Garidis1.

 

Ce projet vient de loin : des phrases que m'ont père m'a répétées et continue de prononcer à propos de sa mère, ma « giagia » ; de ma grand-mère maternelle, avec laquelle j'entretiens une relation étroite ; de mon admiration pour la capacité d'abnégation et le courage de certaines femmes... C'est plus qu'un projet : en ce sens, les 19 grands-mères que j'ai eu la chance d'interviewer m'inspirent et font sans forcément le savoir ni le vouloir partie intégrante de ma vie.

 

A.B. : Le portrait de votre grand-mère, figure-t-il aussi parmi ceux de l’exposition ?

 

Bien sûr ! C'est d'ailleurs un des portraits où le cadrage est le plus serré : comme si j'avais voulu à travers la photo témoigner de cette proximité entre nous, proximité notamment par le nom. Comme la plupart des Grecs, j'ai en effet hérité du prénom de ma grand-mère : « Katerina ».

 

J'ai pris cette photo d'elle dans le village où elle est née et où elle continue d'aller plusieurs fois par an, notamment pour rendre visite à sa sœur Anguéliki. Le jour où j'ai pris cette photo, une pure lumière d'hiver entrait par la fenêtre. Giagia s'est mise à rire, amusée de me voir shooter obsessionnellement. « Ti eimai, agalma ? », m'a-t-elle dit. « Tu me prends pour une statue ou quoi ? ».

 

Comme la plupart des grands-mères que j'ai rencontrées, ma giagia n'aime pas être prise en photo. Malgré sa résistance, je suis ravie d'avoir pu capter son sourire qui symbolise à mes yeux toute son humanité, sa générosité et son humour. J'ai beau essayer de la convaincre, elle n'aime pas cette photo : trop sombre, prise de trop près selon elle. Au contraire, je la trouve lumineuse !

 

A.B. : Et les grands-pères ? Quel rôle vous leur attribuez au sein de la famille grecque ?

 

C'est difficile à dire dans la mesure où la grande majorité des grands-mères que j'ai rencontrées sont veuves. A l'époque où elles ont vécu, les mariages arrangés étaient la norme en Grèce : on parle de « proxenio » pour désigner cette pratique. Il était ainsi fréquent que la différence d'âge entre les époux soit importante, le mari étant presque toujours plus âgé que la femme.

 

C'est sans doute une des raisons pour lesquelles le « papou » (« grand-père » en grec) est une figure moins emblématique que la « giagia ». Il suffit de taper « greek giagia » sur Google pour se faire une idée de l'importance des grands-mères dans l'imaginaire grec, Grèce et diaspora confondues.

 

Les grands-mères grecques sont une institution : par l'appui matériel, affectif et/ou économique qu'elles apportent à leurs enfants et petits-enfants, elles contribuent de manière significative à garantir une cohésion sociale ébranlée par huit ans de crise.

 

Quoi qu'on dise, chaque histoire est unique. C'est d'ailleurs une des raisons d'être de l'exposition : montrer l'unicité derrière chaque visage.

 

A.B. : Vous avez indiqué que les giagiades photographiées viennent d’Athènes, du Péloponnèse et de l'île de Céphalonie. Comment avez-vous choisi ces destinations ?

 

En vérité, c'est plutôt elles qui m'ont choisie ! Ma démarche n'est pas sociologique : elle est humaine avant tout. Avec l'aide d'une amie franco-grecque, Anastasia, et de sa tante Eleni, j'ai pu rencontrer plusieurs femmes passionnantes à Chalandri, dans la banlieue nord d'Athènes.

 

Je voulais aussi à tous prix faire le portrait d'une grand-mère résidant sur une île : le vécu des événements historiques qui ont marqué le XXème siècle en Grèce est très distinct selon qu'on se place du point de vue continental ou insulaire. D'où l'intérêt pour moi de recueillir un témoignage à Céphalonie, dans la mer Ionienne.

 

Je rêve d'aller explorer d'autres îles, notamment Ikaria ou Lesbos. Les grands-mères sont une source inépuisable d'apprentissage et d'inspiration : je ne veux donc pas m'arrêter là !

 

A.B. : Le lieu qui accueille votre exposition, un restaurant gréco-kurde, peut constituer une petite surprise. Qu’est-ce qui vous a emmenée à cette collaboration ? Comment avez-vous connu Zagros ?

 

J'ai découvert Zagros quand je vivais dans le 20ème arrondissement, avant de quitter mon chez-moi pour aller en Grèce mener ce projet. J'ai retrouvé dans ce restaurant l'ambiance et la chaleur qui me manquaient parfois à Paris. Les goûts de la Grèce et de l'Asie Mineure aussi.

 

Un jour, un ami qui tient une cave à vins à deux pas du restaurant m'a dit : « Pourquoi tu ne montrerais pas tes photos chez Zagros ? » L'équipe a eu la gentillesse de m'ouvrir les portes et voilà bientôt deux mois que les clients de Zagros dînent, rient, boivent et discutent sous le regard bienveillant de mes 12 grands-mères grecques.

 

D'ailleurs Zagros est plus qu'un simple restaurant : des expositions et concerts y sont régulièrement organisés. Le commercial y coexiste avec l'humain. De ce point de vue, l'esprit du lieu collait parfaitement avec celui dans lequel j'ai pris ces photos.

 

A.B. : Le jour du vernissage, évoquait plutôt une fête. C’est quelque chose qui a dépassé vos ambitions ? Quels sont les sentiments ou les pensées les plus fortes qui sont arrivés à vous au cours de la soirée ?

 

C'est vrai que l'ambiance était festive ! Je le dois notamment au fait que Zagros est un lieu chaleureux. J'étais heureuse de voir toutes ces personnes se déplacer : des amis, des proches, des personnes rencontrées ce jour-là pour la première fois, d'autres que j'ai connues via des structures de la communauté grecque à Paris, notamment l'association Phonie-Graphie et la Fondation Hellénique.

 

J'ai été particulièrement touchée par certaines réactions : des personnes qui m'ont parlé de leur propre grand-mère, d'autres qui ont partagé avec moi des histoires liées à leurs origines multiculturelles ou bi-nationales... Ce sont ces échanges qui font à mon sens la différence. Ce qui fait aussi, au-delà de l'aspect esthétique, tout l'intérêt de la pratique photographique : sa capacité à créer du lien et à rapprocher.

 

A.B. : Quels sont vos prochains projets concernant les « giagiades » ? Élaborez-vous déjà d’autres projets ?

 

Après deux expositions dont la première organisée dans le cadre des Rencontres Photographiques du 10ème, mon objectif pour 2017 est de travailler sur les récits des grands-mères. J'ai déjà fait un pas important en retranscrivant l'intégralité des entretiens, soit un peu plus de vingt-cinq heures d'enregistrement.

 

Je souhaite maintenant avancer sur la partie éditoriale du projet « giagia ». Les portraits photo étaient un premier contact : après avoir montré les visages, je souhaite partager les histoires. C'est aussi une promesse que je leur ai faite, celle de leur dédier un livre. Ces héroïnes à la fois communes et hors du commun le méritent amplement !

 

Une fois l'exposition chez Zagros terminée, j'envisage d'organiser un nouvel événement qui mêle cette fois plusieurs médias : la photo mais aussi le texte, la vidéo... Mobiliser les acteurs de la communauté grecque et les philhellènes, nombreux à Paris, autour du thème fédérateur des grands-mères grecques. Voire plus largement créer un événement de promotion des jeunes talents Grecs et Franco-Grecs de Paris. Une belle année en perspective !

 

Propos recueillis par Natasha Gocci   2/2/2017

 

 

1Anguéliki Garidis, Les Armoires du Temps, éditions Petra (mai 2016).

 

 

 

Η Κατερίνα Ζεκόπουλος και οι Ελληνίδες γιαγιάδες

 

Τον περασμένο Νοέμβριο, η Κατερίνα Ζεκόπουλος αποφάσισε να συστήσει στο παρισινό κοινό την Ελληνίδα γιαγιά μέσα από 12 πορτραίτα που φιλοτέχνησε ο φακός της και κάπως έτσι, με τη συνδρομή των «γιαγιάδων» αυτών τη γνωρίσαμε και εμείς. Πρόκειται για έναν νέο άνθρωπο με πολλή ενέργεια και αγάπη για την ανθρώπινη ιστορία, όχι αυτή των βιβλίων αλλά αυτή που απορρέει από ένα ανθρώπινο δούναι και λαβείν, μέσα από τη δημιουργία δεσμών και που όσο και αν κυλάει ο χρόνος παραμένει μια σταθερή αξία. Η έκθεσή της συντρόφευσε το κοινό στο Παρίσι για πάνω από δυο μήνες και είχαμε τη χαρά να μας μιλήσει για τις φωτογραφίες, τις φιλοδοξίες της και για το πως βλέπει την Ελληνίδα γιαγιά.  

 

A.B.: Έχετε αναφέρει πως όλα ξεκίνησαν από μια φράση του πατέρα σας, καθώς συνήθιζε να σας λέει: «Η γιαγιά σου είναι μια μηχανή! Χωρίς αυτήν, χαθήκαμε!». Μιλήστε μας λίγο παραπάνω για το εγχείρημά σας. Πότε πήρατε την απόφαση; Ποια ήταν τα πρώτα βήματα;

 

Καθώς το 2014 έφτανε στο τέλος του, ολοκλήρωνα μια χρονιά γεμάτη, όσον αφορά τα επαγγελματικά μου, και έβαλα πλώρη για το σχέδιο με τις γιαγιάδες. Η σύμβασή μου έληγε στις 31 Δεκεμβρίου και έσπευσα να κλείσω εισιτήρια για την Ελλάδα, ώστε να θέσω κάποιες προθεσμίες. Αναχώρηση στις 16 Φεβρουαρίου και επιστροφή στις 16 Απριλίου, ακριβώς δυο μήνες.

 

Τον Ιανουάριο του 2015, έφυγα από το διαμέρισμα που νοίκιαζα στο 20ο διαμέρισμα του Παρισιού και άφησα τα πράγματά μου προσωρινά στη μαμά μου. Για έναν ολόκληρο μήνα, ετοίμαζα το ταξίδι μου, διάβαζα, αγόρασα εξοπλισμό και παρακολούθησα ένα σεμινάριο φωτογραφίας. Έπειτα έφυγα. Η συνέχεια του ταξιδιού διαμορφώθηκε από τις συναντήσεις που είχα την ευκαιρία να κάνω στην Ελλάδα.

Πιστεύω πως η επαγγελματική διαδικασία σε καθηλώνει. Μέσω του εγχειρήματος αυτού, ήθελα να αποδεσμευτώ, να βρω ένα νόημα και μια κάποια γνησιότητα. Αποτέλεσε επίσης ένα μέσο επανασύνδεσης με τις ρίζες μου και με την Ελλάδα, μια χώρα που, όπως λέει και η Αγγελική Γαρίδη1, «είχα ονειρευτεί προτού τη ζήσω».

 

Η ιστορία αυτής της εργασίας πάει πολύ πίσω, στις αναφορές που έκανε, και εξακολουθεί να κάνει, ο πατέρας μου σχετικά  με τη μητέρα του, τη γιαγιά μου, με την οποία διατηρώ στενή σχέση, αλλά και στον θαυμασμό μου για την ικανότητα αυταπάρνησης και το κουράγιο ορισμένων γυναικών… Ενέχει περισσότερη δυναμική από μια εργασία, καθώς οι 19 γιαγιάδες με τις οποίες είχα την τύχη να συνομιλήσω, αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για μένα και έγιναν, χωρίς ενδεχομένως να το γνωρίζουν, αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μου.

 

Α.Β.: Φωτογραφίσατε και τη δική σας γιαγιά για την έκθεση;

 

Ασφαλώς! Πρόκειται μάλιστα για το πορτραίτο με το κοντινότερο πλάνο, σα να ήθελα μέσω της φωτογραφίας να δείξω αυτό που μας ενώνει, πρωτίστως το όνομα. Όπως και τα περισσότερα Ελληνόπουλα, πήρα το όνομα της γιαγιάς μου, «Κατερίνα».

Την φωτογράφισα στο χωριό όπου γεννήθηκε και συνεχίζει να πηγαίνει πολλές φορές μέσα στον χρόνο, κυρίως για να δει την αδερφή της την Αγγελική. Την ημέρα που τράβηξα τη φωτογραφία, έμπαινε από το παράθυρο ένα καθαρό χειμωνιάτικο φως. Η γιαγιά γέλασε βλέποντάς με να τραβάω μανιωδώς φωτογραφίες. «Τι είμαι; Άγαλμα;», αναφώνησε. «Για τι με πέρασες; Για άγαλμα;»

Στη γιαγιά μου, όπως και στις περισσότερες γιαγιάδες που συνάντησα, δεν της αρέσει να την φωτογραφίζουν. Μπορώ όμως να υπερηφανευτώ πως παρά την αντίστασή της, κατάφερα να απαθανατίσω το χαμόγελό της που στα μάτια μου συμβολίζει όλη της την ανθρωπιά, τη γενναιοδωρία της και το χιούμορ της. Αν και προσπάθησα να της αλλάξω γνώμη, δεν της αρέσει αυτή η φωτογραφία, είναι πολύ σκοτεινή και κοντινή για τα γούστα της. Αντίθετα εγώ τη βρίσκω εκθαμβωτική!

 

Α.Β.: Και οι παππούδες; Ποιος ο ρόλος τους στην ελληνική οικογένεια;

 

Δύσκολο να απαντήσω στο ερώτημα αυτό, καθώς οι περισσότερες από τις γιαγιάδες που συνάντησα έχουν χάσει τον άντρα τους. Στην εποχή τους, οι γάμοι στην Ελλάδα γίνονταν κατά κανόνα από συνοικέσιο, το επονομαζόμενο «προξενιό».  Η διαφορά ηλικίας ήταν επίσης συνήθως μεγάλη και σχεδόν πάντα ο άντρας ήταν μεγαλύτερος από τη γυναίκα.

Πιθανώς, αυτός είναι και ένας από τους λόγους που η φιγούρα του παππού είναι λιγότερο εμβληματική από της γιαγιάς. Μια αναζήτηση στο Google με τις λέξεις «greek giagia» αρκεί για να δει κανείς τη σημαντική θέση της Ελληνίδας γιαγιάς στο μυαλό των Ελλήνων τόσο του εσωτερικού όσο και της διασποράς.

Οι Ελληνίδες γιαγιάδες, με την υλική, συναισθηματική ή/ και οικονομική συνεισφορά τους στα παιδιά και στα εγγόνια τους, συνθέτουν έναν θεσμό που διασφάλισε την απειλούμενη κοινωνική συνοχή τα τελευταία 8 χρόνια της κρίσης.

Σε κάθε περίπτωση, η κάθε ιστορία είναι μοναδική. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που έγινε η έκθεση, για να αναδειχτεί η μοναδικότητα του κάθε προσώπου.

 

Α.Β.: Επισημάνατε πως οι γιαγιάδες που φωτογραφήθηκαν κατάγονται από την Αθήνα, την Πελοπόννησο και την Κεφαλονιά. Πώς επιλέχθηκαν αυτοί οι προορισμοί;

 

Στην πραγματικότητα αυτές με διάλεξαν! Η προσέγγισή μου δεν ήταν κοινωνιολογική αλλά πάνω από όλα ανθρώπινη. Με τη βοήθεια μιας Ελληνογαλλίδας φίλης, της Αναστασίας και της θείας της, Ελένης, μπόρεσα να συναντήσω αρκετές συναρπαστικές γυναίκες στο Χαλάνδρι, στα βόρεια προάστια της Αθήνας.

Ήθελα επίσης πάση θυσία να έχω το πορτραίτο μιας γιαγιάς από νησί, επειδή οι άνθρωποι στα νησιά βίωσαν τα ιστορικά γεγονότα που συντελέστηκαν στην Ελλάδα τον 20ο αιώνα διαφορετικά από αυτούς στην ηπειρωτική χώρα. Για τον λόγο αυτό ήθελα και μια μαρτυρία από την Κεφαλονιά, ένα νησί του Ιονίου.

Θα ήθελα να πάω να εξερευνήσω και άλλα νησιά, κυρίως την Ικαρία και τη Λέσβο. Οι γιαγιάδες αποτελούν μια ανεξάντλητη πηγή γνώσης και έμπνευσης, θα ήθελα να συνεχίσω!

 

Α.Β.: Ο χώρος που φιλοξένησε την έκθεσή σας, ένα ελληνοκουρδικό εστιατόριο αποτελεί μια μικρή έκπληξη. Τι σας οδήγησε σε αυτή τη συνεργασία; Πώς μάθατε για το Zagros;

 

Ανακάλυψα το Zagros όταν ζούσα στο 20ο διαμέρισμα του Παρισιού, προτού φύγω για την Ελλάδα και ξεκινήσω να υλοποιώ την ιδέα μου. Σε αυτό το εστιατόριο βρήκα την ατμόσφαιρα και τη ζεστασιά που μου έλειπαν καμιά φορά στο Παρίσι καθώς και ελληνικές και μικρασιάτικες γεύσεις.

Μια μέρα, ένας φίλος που διατηρεί μια κάβα κρασιών κοντά στο εστιατόριο μου είπε «γιατί δεν δείχνεις τις φωτογραφίες σου στο Zagros;». Το κατάστημα είχε την καλοσύνη να μου ανοίξει τις πόρτες του και έτσι όσοι βρέθηκαν στο εστιατόριο δείπνησαν, γέλασαν και συζήτησαν υπό το καλοσυνάτο βλέμμα των 12 Ελληνίδων γιαγιάδων.

Εξάλλου το Zagros δεν είναι ένα απλό εστιατόριο. Διοργανώνει τακτικά εκθέσεις και συναυλίες. Η εμπορική και η ανθρώπινη πλευρά συνυπάρχουν. Από αυτή την άποψη, το πνεύμα αυτού του μέρους ταίριαζε απόλυτα με τη λογική βάσει της οποίας τράβηξα τις φωτογραφίες.

 

Α.Β.: Η ημέρα των εγκαινίων θύμιζε περισσότερο γιορτή. Ήταν κάτι που ξεπέρασε τις προσδοκίες σας; Ποια ήταν τα πιο έντονα συναισθήματα και οι σκέψεις που σας βρήκαν εκείνη τη βραδιά;

 

Πράγματι, η ατμόσφαιρα ήταν εορταστική! Το χρωστώ κυρίως στη ζεστασιά του Zagros. Χάρηκα που είδα να έρχονται τόσα άτομα, γνωστοί, φίλοι, άνθρωποι που συνάντησα πρώτη φορά, και άλλοι που είχα γνωρίσει μέσω διάφορων ελληνικών κοινοτήτων στο Παρίσι όπως η Φωνή-Γραφή και η Φοντασιόν Ελλενίκ.

Με άγγιξαν ιδιαίτερα κάποιες αντιδράσεις, άνθρωποι που μου μίλησαν για τη δική τους γιαγιά, και άλλοι που μοιράστηκαν μαζί μου ιστορίες που σχετίζονταν με την καταγωγή τους από δύο ή περισσότερες χώρες . Είναι αυτές οι συζητήσεις που κάνουν τη διαφορά. Πέρα από το αισθητικό κομμάτι, το ενδιαφέρον για την ενασχόληση με τη φωτογραφία πυροδοτείται και από η ικανότητά της να δημιουργεί δεσμούς και να φέρνει κοντά τους ανθρώπους.

 

Α.Β.: Ποια είναι τα επόμενα σχέδιά σας σχετικά με τις γιαγιάδες; Βρίσκεστε ήδη εν μέσω άλλων σχεδίων;

 

Μετά από δυο εκθέσεις, η πρώτη οργανώθηκε στο πλαίσιο των «Φωτογραφικών συναντήσεων» (Rencontres Photographiques) του 10ου διαμερίσματος, ο στόχος μου για το 2017 είναι να δουλέψω πάνω στις αφηγήσεις των γιαγιάδων. Έκανα ήδη ένα σημαντικό βήμα μεταγράφοντας ολόκληρες τις συνομιλίες, διάρκειας άνω των 25 ωρών.

Ελπίζω να προχωρήσω στο εκδοτικό κομμάτι του εγχειρήματος «γιαγιά». Οι φωτογραφίες ήταν μια πρώτη επαφή. Αφότου έδειξα τα πρόσωπα, θα ήθελα να μοιραστώ και τις ιστορίες. Εξάλλου τους υποσχέθηκα να τους αφιερώσω ένα βιβλίο. Αυτές οι ασυνήθιστες και συνάμα συνηθισμένες ηρωίδες το αξίζουν απόλυτα!

Με το πέρας της έκθεσης στο Zagros, σχεδιάζω να οργανώσω ένα νέο event το οποίο θα εμπεριέχει περισσότερα μέσα έκφρασης αυτή τη φορά, φωτογραφία αλλά και κείμενα και βίντεο. Θα κινητοποιήσω ηθοποιούς της ελληνικής κοινότητας και φιλέλληνες -στο Παρίσι είναι πολλοί- γύρω από το κοινό θέμα των Ελληνίδων γιαγιάδων. Θα είναι μάλιστα μια προώθηση των ελληνικών και γαλλοελληνικών ταλέντων του Παρισιού. Μια χρονιά γεμάτη φιλοδοξίες!    

 

Νατάσα Γκότση  2/2/2017

Μετάφραση Νατάσα Γκότση

 

1 Αγγελική Γαρίδη, Τα ερμάρια του χρόνου (Les Armoires du Temps), εκδόσεις Petra (Μάιος 2016).

Un magazine franco-grec / Ένα γαλλοελληνικό περιοδικό

Clique, lis, écoute / Κλίκαρε, διάβασε, άκουσε

bottom of page