Les femmes, toujours en minorité dans les médias
Vous êtes une femme, et vous n’êtes ni Angela Merkel ni Marine Le Pen : il y a peu de chances que l’on parle de vous à la une d’un grand quotidien. C’est ce que révèle l’analyse de 1 064 articles de quatre des principaux titres de presse français sur cinq jours. Du 2 au 6 février 2015, Le Parisien, Le Figaro, Libération et Le Monde ont été passés au crible pour examiner la place qu’y occupent les femmes. Et le moins que l’on puisse dire, c’est qu’elles demeurent sous-représentées.
Au sein des rédactions, les femmes journalistes signent moins souvent que leurs collègues masculins. Et lorsque l’on s’attarde sur le contenu même des publications, le déséquilibre entre la parole des hommes et celle des femmes est tel que celles-ci sont pratiquement absentes de certains types d’articles.
Le poids de la parole masculine
L’inégalité de traitement commence dès la première page des journaux. Sur l’ensemble des 20 numéros étudiés, on ne compte que 14,2 % de femmes en une, que ce soit en photo ou nommées dans un titre. Dans le meilleur des cas, la une comporte 50 % de femmes : c’est le cas de l’édition du Parisien du 3 février 2015. Dans le pire des cas, les femmes en sont tout simplement absentes, comme cela s’est produit à 10 reprises sur 5 jours, tous titres confondus.
Même constat en pages intérieures, pour les titres et sous-titres d’articles, ainsi que pour les photos de presse, des éléments clés de la mise en page puisqu’ils constituent la principale porte d’entrée dans les articles. Les hommes s’y taillent la part du lion : lorsqu’une personnalité est citée dans un titre, il s’agit, dans 78,4 % des cas, d’un homme ; et en ce qui concerne les 675 photos de presse où le sujet est clairement identifié, 550 font figurer un homme.
Le contenu même des articles révèle un fort déséquilibre entre les genres. Sur l’ensemble de la période, les journalistes des quatre quotidiens étudiés ont cité plus de 1 800 interlocuteurs différents dans leurs colonnes. Or, en moyenne, 78,5 % de ces personnes sont des hommes. Une part qui varie très peu d’un journal à l’autre : Le Parisien et Libération interrogent 73 % d’hommes, Le Figaro 79 % et Le Monde 82 %.
Un contexte qui n’explique pas tout
Bien sûr, les journalistes de presse ne sont pas les seuls responsables de cet écart de représentation. La place des femmes dans les colonnes est aussi le reflet des inégalités qui affectent tous les niveaux de la société, et qui perdurent d’autant plus que les degrés de responsabilité sont élevés.
La Journée internationale des droits des femmes, le 8 mars, a été l’occasion de rappeler la persistance de ce « plafond de verre ». Le gouvernement français, avec huit ministres femmes et neuf hommes, respecte la parité, mais c’est loin d’être le cas au Parlement, où 27 % des députés et 25 % des sénateurs sont des femmes. Les conseils d’administration des entreprises du CAC 40, quant à eux, comptent 30 % de femmes, tandis que les conseils exécutifs restent à 90 % masculins.
À l’international, on ne compte que trois femmes parmi les dirigeants du G20 : la chancelière allemande, Angela Merkel, les présidentes brésilienne et argentine, Dilma Rousseff et Cristina Kirchner. Dans le domaine scientifique, les femmes ne représentaient que 21 % des ingénieurs en France en 2014. En somme, les acteurs de l’actualité sont majoritairement des hommes, et les journalistes peuvent difficilement contourner cet état de fait.
Pour autant, une analyse détaillée des articles met en lumière un traitement différencié que le contexte ne peut pas, à lui seul, expliquer. Si l’on relève le sexe des personnes interrogées mais dont le nom de famille n’est pas précisé, on se rend compte que ces anonymes sont surtout des femmes : en moyenne, 22 % des femmes citées le sont sans patronyme, pour seulement 13 % des hommes. Le Parisien, qui assure pourtant aux femmes une visibilité supérieure aux trois autres titres de l’étude, ne donne pas le nom complet de 35 % de ses interlocutrices (pour 20 % des hommes).
De la même façon, la représentation des femmes chute dans les articles qui valorisent les idées et la parole d’individus : elles ne signent en moyenne que 12,5 % des chroniques et des éditos, 17 % des tribunes, et les titres de presse ne leur consacrent que 15,5 % des interviews. Les portraits sont la seule catégorie dans laquelle les journaux se font plus soucieux de parité, avec 43,5 % de sujets féminins. Mais en général, l’inégalité demeure.
Parmi les rédacteurs, les femmes minoritaires
Cette inégalité se retrouve au sein même des rédactions. Selon les chiffres de la Commission de la carte d’identité des journalistes professionnels (CCIJP), 46,3 % des 36 317 cartes de presse étaient détenues par des femmes en 2014. Mais ce taux est plus faible dans la presse quotidienne régionale (PQR, catégorie à laquelle appartient Le Parisien) et dans la presse quotidienne nationale (PQN, pour les trois autres titres). Toujours selon les données de la CCIJP, la PQR ne compte que 37,6 % de femmes, et la PQN 41,7 %.
Entre le 2 et le 6 février, la situation est contrastée. Libération et Le Figaro font légèrement mieux que la moyenne nationale avec respectivement 45,4 % et 45,5 % d'articles signés par des femmes quand Le Monde n’en compte que 39 %, soit 2 points de moins que la moyenne du nombre de femmes journalistes dans l'ensemble de la PQN. Au Parisien, les journalistes femmes signent 35 % des papiers, un taux supérieur à la moyenne de la PQR, mais que l’on peut difficilement saluer comme un succès.
Par ailleurs, les articles signés par des femmes sont moins mis en valeur que ceux rédigés par leurs homologues masculins : les unes des quotidiens, espaces fortement exposés puisqu’ils déclenchent l’achat des journaux en kiosque, présentent une part moins importante d’articles écrits par des femmes que les pages intérieures.
Au Figaro, toujours du 2 au 6 février, seuls 35,8 % des articles mis en avant en une étaient rédigés par des femmes. Seul Le Parisien et Le Monde font figurer davantage d’écrits de femmes journalistes sur leur une qu’en moyenne dans leurs colonnes, avec respectivement 38,9 % et 41,8 % d’articles de une écrits par des femmes.
Le résultat de cette étude ne surprend pas Gilles Van Kote :
« Nous ne cherchons pas assez à équilibrer notre traitement. Il y a bien sûr un aspect sociétal – on ne trouve pas autant d’expertes que d’experts dans tous les domaines – mais nous ne devons pas repousser notre responsabilité. Sans vouloir atteindre la parité à tout prix, il faut faire preuve de vigilance et sensibiliser les journalistes. Nous avons beaucoup progressé au sein de notre rédaction depuis vingt ans, sur la parité des journalistes, y compris à des postes de responsabilité, et le rattrapage salarial. »
Méthodologie : L’étude porte sur Le Parisien, Libération, Le Figaro et Le Monde, datés du 2 au 6 février 2015. Elle inclut les cahiers économie du Figaro et du Monde, ainsi que les pages locales du Parisien pour le département de Paris, mais aucun autre cahier. Sur la forme, a été considéré comme un article tout texte portant la signature d’un ou de plusieurs journalistes. Si des journalistes ne pouvaient être identifiés (s’ils signaient, par exemple, de leurs initiales et qu’il n’était pas possible de déterminer leur nom et prénom), ils n’étaient pas intégrés dans le comptage. Si un journaliste écrivait plusieurs articles, chacun de ces articles comptait. Sur le fond, les photographies n’ont été relevées qu’à partir du moment où la légende précisait l’identité des personnalités y figurant. En ce qui concerne les citations anonymes, seuls les prénoms dépourvus de patronymes ont été comptés. Les formules telles que « des sources proches du dossier » ou « un haut-fonctionnaire européen » n’ont pas été prises en compte.
4/5/2015
Grégoire Orain
Source : Le Monde.fr, 9/3/2015
Οι γυναίκες, πάντα μειοψηφία στα μέσα μαζικής ενημέρωσης
Είστε γυναίκα και δεν είστε ούτε η Άνγκελα Μέρκελ ούτε η Μαρίν Λε Πεν: υπάρχει ελάχιστη πιθανότητα να μιλούν για σας στο πρωτοσέλιδο μιας μεγάλης καθημερινής εφημερίδας. Αυτό καταδεικνύει η ανάλυση 1.064 άρθρων, σε τέσσερις από τις πιο γνωστές γαλλικές εφημερίδες, μέσα σε διάστημα πέντε ημερών. Από τις 2 έως και τις 6 Φεβρουαρίου 2015, η Παριζιέν, η Φιγκαρό, η Λιμπερασιόν και η Μοντ μπήκαν στο μικροσκόπιο προκειμένου να εξεταστεί η θέση που κατέχουν οι γυναίκες σε αυτές. Και το λιγότερο που θα μπορούσε να πει κανείς είναι ότι οι γυναίκες συνεχίζουν να υπο-εκπροσωπούνται.
Στο εσωτερικό των συντακτικών ομάδων, οι γυναίκες δημοσιογράφοι υπογράφουν λιγότερο συχνά απ’ ό,τι οι άνδρες συνάδελφοί τους. Αν μάλιστα σταθούμε και στο περιεχόμενο των δημοσιεύσεων, η ανισορροπία ανάμεσα στον λόγο των ανδρών και σε αυτόν των γυναικών είναι τέτοια ώστε αυτές απουσιάζουν σχεδόν εντελώς από ορισμένα είδη άρθρων.
Το βάρος του ανδρικού λόγου
Η άνιση μεταχείριση αρχίζει από την πρώτη σελίδα των εφημερίδων. Στο σύνολο των 20 τευχών που μελετήθηκαν, καταμετρήθηκαν μόνο 14,2% γυναίκες στο πρωτοσέλιδο, είτε απεικονίζονται σε φωτογραφία είτε κατονομάζονται σε κάποιον τίτλο. Στην καλύτερη περίπτωση, το πρωτοσέλιδο περιέχει κατά 50% γυναίκες, όπως στην περίπτωση του φύλλου της Παριζιέν της 3ης Φεβρουαρίου 2015. Στη χειρότερη περίπτωση, οι γυναίκες απλώς απουσιάζουν παντελώς, όπως παρατηρείται σε 10 περιπτώσεις μέσα σε 5 μέρες, και αυτό ισχύει για όλες τις εφημερίδες αδιακρίτως.
Ίδια διαπίστωση και στις εσωτερικές σελίδες, για τους τίτλους και τους υπότιτλους άρθρων, καθώς επίσης και για τις φωτογραφίες τύπου, στοιχεία-κλειδιά της σελιδοποίησης εφόσον αποτελούν την κύρια είσοδο προς τα άρθρα. Οι άνδρες διεκδικούν εδώ τη μερίδα του λέοντος: όταν μια προσωπικότητα αναφέρεται σε έναν τίτλο, πρόκειται κατά 78,4% των περιπτώσεων για άνδρα, ενώ από τις 675 φωτογραφίες τύπου στις οποίες το θέμα είναι σαφώς αναγνωρίσιμο, οι 550 απεικονίζουν άνδρα.
Ακόμη και το ίδιο το περιεχόμενο των άρθρων καταδεικνύει μια τεράστια ανισορροπία ανάμεσα στα δύο φύλα. Συνολικά σε αυτό το διάστημα, οι δημοσιογράφοι των τεσσάρων καθημερινών εφημερίδων που μελετήθηκαν, ανέφεραν περισσότερους από 1.800 διαφορετικούς συνομιλητές στις στήλες τους. Κατά μέσο όρο, το 78,5% αυτών των προσώπων είναι άνδρες. Ένα ποσοστό που διαφέρει ελάχιστα από εφημερίδα σε εφημερίδα: η Παριζιέν και η Λιμπερασιόν ερωτούν κατά 73% άνδρες, η Φιγκαρό κατά 79% και η Μοντ κατά 82%.
Ένα πλαίσιο που δεν τα εξηγεί όλα
Βεβαίως, οι δημοσιογράφοι τύπου δεν είναι οι μοναδικοί υπεύθυνοι γι’ αυτή τη διαφορά στην εκπροσώπηση. Η θέση της γυναίκας στις στήλες των εφημερίδων είναι επίσης αντανάκλαση των ανισοτήτων που επηρεάζουν όλα τα κοινωνικά επίπεδα και που εξακολουθούν να υφίστανται, κυρίως όταν ο βαθμός ευθύνης είναι αυξημένος.
Η παγκόσμια ημέρα των δικαιωμάτων της γυναίκας, στις 8 Μαρτίου, ήταν η ευκαιρία να ξαναθυμηθούμε την ύπαρξη αυτής της «γυάλινης οροφής». Η Γαλλική κυβέρνηση, με οκτώ γυναίκες υπουργούς και εννέα άνδρες, σέβεται την ισότητα, αλλά είναι μακριά από το να θεωρείται κανόνας στη Βουλή, όπου μόνο το 27% των βουλευτών και το 25% των γερουσιαστών είναι γυναίκες. Στα διοικητικά συμβούλια των επιχειρήσεων του CAC 40 συμμετέχουν κατά 30% γυναίκες, ενώ τα εκτελεστικά συμβούλια παραμένουν κατά 90% ανδροκρατούμενα.
Στον διεθνή χώρο, μετράμε μόνο τρεις γυναίκες μεταξύ των ηγετών του G 20: τη Γερμανίδα καγκελάριο Άνγκελα Μέρκελ, τις προέδρους της Βραζιλίας και της Αργεντινής, Ντίλμα Ρούσεφ και Κριστίνα Κίρσνερ. Στη Γαλλία το 2014, στον επιστημονικό τομέα, οι γυναίκες δεν αντιπροσωπεύουν παρά το 21% των μηχανικών. Εν ολίγοις, οι πρωταγωνιστές της επικαιρότητας είναι κατά μεγάλη πλειοψηφία άνδρες και οι δημοσιογράφοι δύσκολα μπορούν να ανατρέψουν αυτή την κατάσταση.
Ωστόσο, λεπτομερής ανάλυση των άρθρων φέρνει στο φως μια διαφοροποιημένη μεταχείριση την οποία το γενικότερο πλαίσιο δεν μπορεί από μόνο του να εξηγήσει. Εάν λάβουμε υπόψη το φύλο των ερωτηθέντων των οποίων όμως το επώνυμο έμεινε αδιευκρίνιστο, συνειδητοποιούμε πως οι ανώνυμοι είναι κυρίως γυναίκες: κατά μέσο όρο το 22% των γυναικών αναφέρθηκαν χωρίς επώνυμο έναντι 13% των ανδρών. Η Παριζιέν, αν και διασφαλίζει στις γυναίκες μεγαλύτερη ορατότητα από τις άλλες τρεις εφημερίδες της έρευνας, ωστόσο δεν παραθέτει ολόκληρο το ονοματεπώνυμο για το 35% των συνομιλητριών της (έναντι 20% των ανδρών).
Κατά τον ίδιο τρόπο, η εκπροσώπηση των γυναικών φθίνει στα άρθρα που δίνουν βαρύτητα στις ιδέες και στον λόγο ατόμων, αφού υπογράφουν κατά μέσο όρο μόνο το 12,5% των χρονογραφημάτων και των κυρίων άρθρων, το 17% των στηλών γνώμης, ενώ οι εφημερίδες δεν τους αφιερώνουν παρά μόνο το 15,5% των συνεντεύξεων. Οι παρουσιάσεις προσώπων είναι η μόνη κατηγορία στην οποία οι εφημερίδες ενδιαφέρονται πιο πολύ για την ισότητα με 43,5% γυναικεία θέματα. Όμως σε γενικές γραμμές η ανισότητα παραμένει.
Μεταξύ των συντακτών οι γυναίκες μειοψηφούν
Αυτή η ανισότητα συναντάται ακόμη και στους κόλπους των συντακτικών ομάδων. Σύμφωνα με τα στοιχεία της γαλλικής Επιτροπής δελτίου επαγγελματικής δημοσιογραφικής ταυτότητας (CCIJP), το 2014 το 46,3% από τις 36.317 δημοσιογραφικές ταυτότητες ανήκαν σε γυναίκες. Όμως αυτό το ποσοστό είναι χαμηλότερο στον τοπικό ημερήσιο τύπο (κατηγορία στην οποία ανήκει η Παριζιέν) και στον εθνικό ημερήσιο τύπο (για τις άλλες τρεις εφημερίδες). Σύμφωνα πάντα με τα δεδομένα της CCIJP, ο τοπικός ημερήσιος τύπος δεν μετρά παρά 37,6% γυναίκες ενώ ο εθνικός 41,7%.
Μεταξύ 2 και 6 Φεβρουαρίου, η κατάσταση παρουσιάζει έντονες αντιθέσεις. Η Λιμπερασιόν και η Φιγκαρό παρουσιάζονται ελαφρώς καλύτερες από τον εθνικό μέσο όρο με ποσοστό 45,4% και 45,5% αντίστοιχα, σε άρθρα που υπογράφονται από γυναίκες, όταν η Μοντ περιέχει μόνο 39%, ήτοι δύο ποσοστιαίες μονάδες πιο κάτω από τον μέσο αριθμό γυναικών δημοσιογράφων του εθνικού ημερήσιου τύπου. Στην Παριζιέν, οι γυναίκες δημοσιογράφοι υπογράφουν το 35% των κειμένων, ένα ποσοστό υψηλότερο από τον μέσο όρο του τοπικού ημερήσιου τύπου, ωστόσο κάτι τέτοιο δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί επιτυχία.
Εξάλλου, τα υπογεγραμμένα από γυναίκες άρθρα προβάλλονται λιγότερο από αυτά που έχουν γραφτεί από τους άνδρες συναδέλφους τους: τα πρωτοσέλιδα των καθημερινών εφημερίδων, χώροι ιδιαιτέρως προβεβλημένοι εφόσον παρακινούν για την αγορά των εφημερίδων στα περίπτερα, παρουσιάζουν λιγότερα άρθρα που γράφονται από γυναίκες απ’ ό,τι οι εσωτερικές σελίδες.
Στη Φιγκαρό, πάντοτε στο διάστημα μεταξύ 2 και 6 Φεβρουαρίου, μόλις το 35,8% των άρθρων που μπήκαν στην πρώτη σελίδα ήταν γραμμένα από γυναίκες. Μόνο η Παριζιέν και η Μοντ παρουσιάζουν περισσότερα άρθρα γυναικών δημοσιογράφων στα πρωτοσέλιδά τους από ό,τι κατά μέσο όρο στις στήλες τους με ποσοστό 38,9% και 41,8% αντίστοιχα πρωτοσέλιδων άρθρων γραμμένων από γυναίκες.
Το αποτέλεσμα αυτής της έρευνας δεν εκπλήσσει τον Ζιλ Βαν Κοτ:
«Δεν επιδιώκουμε αρκετά να εξισορροπήσουμε αυτή τη μεταχείρισή μας. Υπάρχει βέβαια μια κοινωνιακή όψη – δεν βρίσκουμε τόσο συχνά γυναίκες ειδικούς όσο άνδρες ειδικούς σε όλους τους τομείς, ωστόσο δεν πρέπει να αποποιούμαστε την ευθύνη μας. Χωρίς να επιθυμούμε να επιτύχουμε την ισότητα πάση θυσία, πρέπει να επαγρυπνούμε και να ευαισθητοποιούμε τους δημοσιογράφους. Έχουμε κάνει μεγάλη πρόοδο στο εσωτερικό της συντακτικής μας ομάδας, αυτά τα τελευταία είκοσι χρόνια, όσον αφορά την ισότητα των δημοσιογράφων, συμπεριλαμβανομένων τόσο των θέσεων ευθύνης όσο και της κάλυψης της μισθολογικής διαφοράς.»
Μεθοδολογία: Η μελέτη αφορά τις εφημερίδες Παριζιέν (Le Parisien), Λιμπερασιόν (Libération), Φιγκαρό (Le Figaro) και Μοντ (Le Monde), με ημερομηνία κυκλοφορίας από 2 έως 6 Φεβρουαρίου 2015. Περιλαμβάνει τα οικονομικά ένθετα της Φιγκαρό και της Μοντ και επίσης τις τοπικές σελίδες της Παριζιέν για το διαμέρισμα του Παρισιού, κανένα όμως άλλο ένθετο. Από άποψη μορφής, θεωρήθηκε ως άρθρο, κάθε κείμενο το οποίο έφερε την υπογραφή ενός ή περισσότερων δημοσιογράφων. Εάν οι δημοσιογράφοι δεν μπορούσαν να ταυτοποιηθούν (εάν, για παράδειγμα, υπέγραφαν με τα αρχικά τους και δεν ήταν δυνατόν να προσδιοριστεί το επώνυμό τους), δεν συμπεριλαμβάνονταν στην καταμέτρηση. Από άποψη περιεχομένου, οι φωτογραφίες δεν συμπεριλήφθηκαν παρά μόνο εφόσον ο υπότιτλος διευκρίνιζε την ταυτότητα των προσωπικοτήτων που απεικονίζονταν σε αυτές. Σε ό,τι αφορά τις ανώνυμες αναφορές, καταμετρήθηκαν μόνο τα ονόματα χωρίς επώνυμο. Διατυπώσεις του τύπου «πηγές προσκείμενες στο θέμα» ή «κάποιος υψηλόβαθμος Ευρωπαίος αξιωματούχος» δεν λήφθηκαν υπόψη.
4/5/2015
Μετάφραση: Ελένη Βακαλάκη και Μαρία Μαντζακίδη (Φοιτήτριες του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΕΚΠΑ, στο πλαίσιο του μαθήματος «Εισαγωγή στη μεταφραστική πράξη» 2014-2015)
Γκρεγκουάρ Οραίν
Πηγή: Le Monde.fr, 9/3/2015
Un magazine franco-grec / Ένα γαλλοελληνικό περιοδικό
Clique, lis, écoute / Κλίκαρε, διάβασε, άκουσε
