Réné Girard, actualité bilingue

René Girard

René Girard, qui vient de s’éteindre, a mené une longue carrière universitaire aux Etats Unis où il enseignait la littérature, après des études d’archiviste à l’Ecole nationale des chartes à Paris. Son érudition, l’originalité de ses propositions le classent, dès la publication de son premier ouvrage, parmi les penseurs importants. Au fondement de sa pensée, le désir et la rivalité, soit l’essence de toute passion humaine. Qu’a-t-il donc apporté de nouveau, s'agissant de ces deux passions vieilles comme le monde, et surtout après que Freud lui-même en a fait la matière de son œuvre ?

Considérons préalablement que chacun d’entre nous pense volontiers être à la source de son propre désir et que c'est déjà habité par ce désir qu'il va rencontrer sur son chemin des rivaux. Pour René Girard, ce bon sens ne va pas de soi. Le désir n’est pas spontané, il naît toujours d’imiter le désir d’un autre et d’être renforcé par la rivalité qui est déclenchée.

Cette première intuition René Girard la développera de manière extrêmement brillante dans « Mensonge romantique et vérité romanesque », essai pour lequel l’œuvre de Dostoïevski lui tient lieu d'illustration parfaite. Intuition qu’il va prolonger, jusqu’à en faire une théorie renouvelant l’anthropologie, apportant un éclairage inédit sur l’origine de la religion et du sacré. Ce sera « La violence et le sacré » puis « Des choses cachées depuis la fondation du monde ». Car la rivalité engendre la violence et il est clair pour René Girard, si l’on imagine les sociétés archaïques, que cette violence est susceptible de provoquer des massacres à l’intérieur même des groupes et par conséquent menace leur survie. C’est alors qu’intervient le mécanisme du bouc émissaire qui détourne la violence en la concentrant sur lui et permet ainsi de réinstaurer un retour à l’ordre. Cette vertu, pour ainsi dire miraculeuse du bouc émissaire, va inciter à le sacraliser.

Cette sacralisation fonde alors la religion autour d’un totem, effigie de la victime (bouc émissaire). Et c’est par des pratiques rituelles que le groupe reproduira le meurtre initial auquel il doit son salut.

Ce grand détour anthropologique conduit alors Girard à une interprétation radicalement révolutionnaire du sacrifice christique (crucifixion du Christ). Pour lui, le message évangélique s’applique à révéler la nature fondamentalement sacrificielle du fonctionnement humain ; par conséquent, changer l’homme consiste à stopper la contagion du désir mimétique (je désire ce que tu désires) et le mécanisme victimaire.

C’est bien cette rupture du désir mimétique qu’incarne l’idiot, dans le roman de Dostoïevski, ce dont Girard entendait faire la démonstration.

La vision de Girard a le grand mérite d’être à la fois brillante et en bonne partie convaincante. Et notre actualité ne cesse de brûler de ce qui paraît bien sa continuelle illustration. On peut pourtant s’interroger : si le désir est toujours inscrit dans le mimétisme et la rivalité, qu’en est-il de l’objet même du désir ? N’a t-il en soi seul rien pour me séduire ?

Mais sans doute les grands esprits laissent-ils toujours à penser pour longtemps.

Écrit par Nicolas Chevallier 11/12/2015

Nicolas Chevallier est psychologue de formation. Passionné par les sciences humaines, il prépare actuellement un essai sur l'impossible autonomie de l'individu et les conditions de son émancipation.

Ρενέ Ζιράρ (René Girard)

Ο Ρενέ Ζιράρ, που «έφυγε» πρόσφατα, διέγραψε μακρά πανεπιστημιακή καριέρα στις Η.Π.Α όπου δίδαξε λογοτεχνία, μετά τις σπουδές του στην École nationale des Chartes[1] στο Παρίσι. Η ευρυμάθειά του, η πρωτοτυπία των προτάσεών του τον κατατάσσουν, από την έκδοση του πρώτου του βιβλίου, ανάμεσα στους σημαντικούς διανοητές. Στον πυρήνα της σκέψης του, η επιθυμία και ο ανταγωνισμός, δηλαδή η ουσία κάθε ανθρώπινου πάθους. Τι νέο έφερε, λοιπόν, σχετικά με αυτά τα δύο πάθη που είναι παλιά όσο και ο κόσμος, κυρίως αφού και ο ίδιος ο Φρόυντ ασχολήθηκε με αυτά στο έργο του;

Ας θεωρήσουμε, εκ των προτέρων, ότι καθένας από εμάς πιστεύει ότι καθορίζει την δική του επιθυμία και ότι καθώς διακατέχεται από αυτήν την επιθυμία, θα συναντήσει στον δρόμο του ανταγωνιστές. Για τον Ρενέ Ζιράρ, αυτή η λογική συνέχεια δεν είναι δεδομένη. Η επιθυμία δεν είναι αυθόρμητη, γεννιέται πάντα από τη μίμηση της επιθυμίας του άλλου και ενδυναμώνεται από τον ανταγωνισμό που προκαλείται. Ο Ρενέ Ζιράρ θα αναπτύξει αυτήν την πρώτη διαίσθηση με ιδιαίτερα εξαιρετικό τρόπο στο «Ρομαντικό ψεύδος και μυθιστορηματική αλήθεια», δοκίμιο στο οποίο το έργο του Ντοστογιέφσκι θα παίξει το ρόλο ενός τέλειου παραδείγματος. Διαίσθηση που θα αναπτύξει σε τέτοιο σημείο ώστε να δημιουργήσει μια θεωρία που θα ανανεώσει την ανθρωπολογία, φωτίζοντας με πρωτοφανή τρόπο τις απαρχές της θρησκείας και του ιερού, με έργα όπως «Η βία και το ιερό» και έπειτα «Τα κεκρυμμένα από καταβολής». Καθώς ο ανταγωνισμός γεννά βία και είναι ξεκάθαρο για τον Ρενέ Ζιράρ, αν φανταστούμε τις αρχαϊκές κοινωνίες, ότι αυτή η βία είναι ικανή να προκαλέσει σφαγές ακόμα και στο εσωτερικό ομάδων και κατ’ επέκταση απειλεί την επιβίωσή τους. Τότε επεμβαίνει ο μηχανισμός του αποδιοπομπαίου τράγου που εξουδετερώνει τη βία συγκεντρώνοντάς την επάνω του και επιτρέπει έτσι να επιστρέψουμε στην τάξη. Αυτή η αρετή του αποδιοπομπαίου τράγου, που θα χαρακτηρίζαμε θαυματουργή, μας παρακινεί να τον ιεροποιήσουμε.

Αυτή η ιεροποίηση βασίζει, επομένως, τη θρησκεία σε ένα τότεμ., ομοίωμα του θύματος (αποδιοπομπαίου τράγου). Και μέσα από τα τελετουργικά η ομάδα αναπαράγει τον αρχικό φόνο στον οποίο οφείλει τη σωτηρία της.

Αυτή η μεγάλη ανθρωπολογική στροφή οδηγεί, λοιπόν, τον Ζιράρ σε μία ριζικά επαναστατική ερμηνεία της θυσίας του Χριστού (σταύρωση του Χριστού). Γι’ αυτόν, το ευαγγελικό μήνυμα επικεντρώνεται στην αποκάλυψη της φύσης της ανθρώπινης λειτουργίας που θεμελιώνεται στη θυσία. Κατά συνέπεια, το να αλλάξουμε τον άνθρωπο έγκειται στο να σταματήσουμε τη μετάδοση της μιμητικής επιθυμίας (επιθυμώ αυτό που επιθυμείς) και τον μηχανισμό του θύματος. Ακριβώς αυτήν τη ρήξη της μιμητικής επιθυμίας ενσαρκώνει ο ηλίθιος στο μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι, αυτό ακριβώς που ήθελε να δείξει ο Ζιράρ.

Το όραμα του Ζιράρ έχει το πλεονέκτημα ότι είναι ταυτόχρονα ευφυές και εν μέρει πειστικό. Και η επικαιρότητά μας δεν παύει να βρίθει από αυτό που φαίνεται ως η διαρκής απεικόνισή του. Μπορούμε, ωστόσο, να αναρωτηθούμε : αν η επιθυμία εγγράφεται στον μιμητισμό και στον ανταγωνισμό, τι γίνεται με το ίδιο το αντικείμενο της επιθυμίας; Δεν έχει από μόνο του τίποτα για να με σαγηνεύσει;

Αναμφίβολα, όμως, τα μεγάλα πνεύματα μας αφήνουν πολλά να σκεφτούμε για καιρό.

Nicolas Chevallier

Ο Νικολά Σεβαλιέ είναι ψυχολόγος. Τα ενδιαφέροντά του επικεντρώνονται στις ανθρωπιστικές επιστήμες και αυτήν την περίοδο προετοιμάζει ένα δοκίμιο σχετικά με το αδύνατο της αυτονομίας του ατόμου και τις συνθήκες της χειραφέτησής του.

Μετάφραση : Κατερίνα Σιάνη 11/12/2015

[1] Σ.τ.Μ. Φημισμένη πανεπιστημιακή σχολή με ειδίκευση στις επιστήμες της Ιστορίας.