« En France, on n'a pas de pétrole mais on a des idées »

 

40 ans de crise et 40 ans de discours sur la crise

 

S'ils ne se réveillent pas, les peuples européens semblent désormais condamnés à vivre dans ce qui s'énonce comme un paradoxe : une crise permanente, une crise sans fin.

Ces dernières années, c'est la crise grecque qui a mobilisé l'imaginaire technocratique et néo-libéral européen, alimentant quotidiennement fantasmes et projections.

Nul doute que cette crise, aujourd'hui presque sortie de l'actualité française, a représenté pour une partie des dirigeants et de la presse, l'occasion d'un grand moment de pédagogie à destination des Français, aujourd'hui très sceptiques sur l'Europe. Mais le plus curieux reste peut-être qu'à cette pédagogie par l'exemple grec s'est trouvée associée une forme de complaisance, un satisfecit décerné au modèle français, alors même qu'en 2013, une autre crise, française celle-là, soufflait ses quarante bougies.

40 ans de crise française mais surtout 40 ans de discours sur la crise qui ont modelé le visage et l'imaginaire de la France d'aujourd'hui tout aussi sûrement que ses conséquences économiques réelles et dessiné un paysage mental guère plus heureux que le spectacle des ruines industrielles qui caractérisent les régions en décrochage du Nord de la France.

 

1972 : « Il y a du soleil sur la France »

 

Pour qui les lit aujourd'hui, les chiffres de l'économie française du début de la décennie 70 sont étourdissants. Presque 6 % de croissance !

« Il y a du soleil sur la France, et le reste n'a pas d'importance » chante en boucle sur les radios et les trois chaînes de télévision le duo populaire Stone et Charden.

La classe moyenne est optimiste. C'est presque le plein emploi tandis que la consommation transforme radicalement la société. Le sentiment général est que le monde va vers un mieux, on parle de progrès et de bien-être[1] . Les jeunes parents de la décennie 70, y compris ceux des classes populaires, pensent que leurs enfants vivront une vie meilleure que la leur. La vie est moins dure et l'on fait confiance à l'ascenseur social.

Bien sûr, la contestation existe, illustrée par le mouvement étudiant, bientôt suivi par les grandes grèves ouvrières de mai 1968. Mais cette France mobilisée, remuante, ne rend pas compte de l'ensemble de la société française qui s'accommode des hiérarchies, et qui, depuis l'après-guerre, vote majoritairement pour les partis conservateurs.

 

Le plongeon inaugural de l'économie française

 

En 1973, à des milliers de kilomètres des préoccupations quotidiennes d'une très grande majorité de Français, la guerre du Kippour a pour conséquence l'augmentation du prix du pétrole, décidé par les pays exportateurs (OPEP) en rétorsion au soutien occidental à Israël.

C'est le « choc pétrolier » et la crise: hausse du prix du carburant et bientôt inflation généralisée, chute des profits et montée du chômage ; en France, c'est toute l'économie qui carbure au pétrole.

La réaction du gouvernement ne se fait pas attendre : il faut massivement … économiser l'énergie. Un spot de propagande, largement diffusé à la télévision et à la radio, invite chacun à se mobiliser.

 

« En France, on n'a pas de pétrole mais on a des idées »

 

Premier discours tenu sur la crise, premier moment pédagogique, ce petit film publicitaire de 55 secondes

(https://youtu.be/aHoJ130hQ3E) mérite qu'on s'y arrête car il porte en lui tous les aveuglements futurs.

 

Dans un paysage bucolique, il met en scène un jeune père qui, tout en taquinant la carpe et le gardon, explique aux téléspectateurs français le choc pétrolier. « En France on a toutes sortes de choses : on a la meilleure cuisine du monde, une industrie puissante, la pétanque, l'histoire glorieuse, la Tour Eiffel, la pêche à la ligne (...) Pourtant une chose nous manque, le pétrole, que nous sommes obligés d'acheter à d'autres, cher, trop cher. Alors, que peut-on faire ? »

Les 30 premières secondes sont ainsi consacrées à une auto-célébration de la France, de ses valeurs, de sa culture, de sa puissance. Mais il s'agit aussi de la première désignation de responsables, étrangers à la nation, à la pétanque, à la pêche à la ligne, en l'occurrence, ces « autres » qui nous vendent « le pétrole cher, trop cher ».

 

Pour l'ancienne puissance coloniale, qui n'a accepté l'indépendance de l'Algérie qu'après une longue guerre, le choc pétrolier est aussi une blessure narcissique. Car ce sont les anciens colonisés qui prétendent, à travers l'OPEP, peser sur le marché mondial du pétrole et dicter leur loi à l'Occident.

 

« Alors, que peut-on faire ? » interroge le jeune père, puisque cette énergie à haut coût fait fondre la richesse nationale et menace notre façon de vivre.

S'agit-il de repenser notre modèle économique ? S'agit-il de réfléchir aux critiques qui existent déjà, et depuis longtemps, d'un développement coûteux en énergie, d'une course sans fin à la production, d'une dépendance à haut risque ?

Pas du tout ! Ouf, le téléspectateur respire ...et peut continuer à faire confiance à la télévision ! Malgré cette mise en bouche dramatique, il ne s'agit en rien de modifier notre mode de vie. « Il faut mieux utiliser l'énergie sans changer notre façon de vivre ! » propose le spot. Clairvoyance des politiques, déjà ! Et en même temps, heureux temps de la politique, où l'on pouvait encore, par un petit film télévisuel, prétendre s'adresser à tous.

 

Les mots de la fin resteront gravés dans la mémoire de plusieurs générations : « en France, on n'a pas de pétrole, mais on a des idées ». Une petite phrase qui engrange aussitôt un grand succès.

Le chanteur alors très populaire, Michel Sardou, qui ne fait pas mystère de ses convictions droitières, la reprend presque mot pour mot dans plusieurs de ses chansons « Ils ont le pétrole mais c'est tout, on a le bon vin, on a le bon pain... » ; Ou encore « Y a pas de café, pas de coton, pas d'essence, en France, mais des idées, ça, on en a, nous on pense ».

 

Réel, mais aussi fantasmé, l'enjeu identitaire fait donc, dès le début, partie intégrante de la rhétorique de la crise française, de même que l'appel à l'effort individuel, le resserrement sur les valeurs nationales et la défense acharnée de notre modèle économique.

Avec des variantes, tout l'appareil argumentatif des 40 années à venir est déjà en place.

Depuis 1973, le chômage n'a cessé de croître, de même que les inégalités. L'obsession du travail pour tous a remplacé l'ambition du bien-être collectif et depuis 40 ans, les Français n'ont entendu parler, en fait de politique, que de la crise et d'une hypothétique sortie de crise.

 

Mais une crise de 40 ans, est-ce bien une crise ou le fonctionnement normal d'un système économique inopérant?

En définitive, nous n'avions ni pétrole, ni idées.

 

Écrit par Joëlle Cantin    30/1/2017

 

Chansons :

 

Michel Sardou: ils ont le pétrole mais c'est tout https://www.youtube.com/watch?v=3PZW0DC-P50

 

Michel Sardou: au temps béni des colonies

https://www.youtube.com/watch?v=2P_LkrvuJ2w

 

Stone et Charden: il y a du soleil sur la France

https://www.youtube.com/watch?v=n2wv4AYN6t8

 

 

 

 

 

 

 

[1] Le bien-être, dont on parlait dans les années 70 visait un progrès individuel et collectif (augmentation des loisirs, diminution du temps de travail, culture pour tous, meilleure prise en charge de la santé etc.). A droite comme à gauche, on liait le progrès à la satisfaction sociale et à une forme de bonheur.

Aujourd'hui, la notion de bien-être n'est plus à l'ordre du jour. La valeur montante est la valorisation constante du travail et de l'effort. C'est le « travailler plus pour gagner plus » de Nicolas Sarkozy mais aussi le souhait de François Hollande « que les Français vivent un petit mois mal à la fin de son mandat ».

Le bien-être n'est plus du tout un projet de société et la notion même est suspecte.

 

 

« Στη Γαλλία, δεν έχουμε πετρέλαιο αλλά έχουμε ιδέες »

 

40 χρόνια κρίση και 40 χρόνια λόγος για την κρίση

 

Αν δεν αφυπνιστούν, οι λαοί της Ευρώπης θα φαίνονται από εδώ και στο εξής καταδικασμένοι να ζουν σε ένα παράδοξο: μία μόνιμη κρίση, μία κρίση χωρίς τέλος. Τα τελευταία έτη, η ελληνική κρίση είναι εκείνη που κινητοποίησε το ευρωπαϊκό τεχνοκρατικό και νεοφιλελεύθερο φαντασιακό, τροφοδοτώντας καθημερινώς φαντάσματα και προβολές.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτή η κρίση, που σήμερα έχει σχεδόν εγκαταλείψει τη γαλλική επικαιρότητα, αντιπροσώπευε για μέρος των πολιτικών και του τύπου, μία ευκαιρία για ένα καλό κήρυγμα στους Γάλλους, οι οποίοι πλέον αντιμετωπίζουν πολύ σκεπτικά την Ευρώπη. Αλλά το πιο περίεργο είναι ίσως ότι και αυτός ο παραδειγματισμός μέσω της ελληνικής περίπτωσης σχετίστηκε με ένα είδος αυταρέσκειας, επαίνου προς το γαλλικό μοντέλο, ενώ ακόμη το 2013, μία άλλη κρίση, γαλλική αυτή τη φορά, έκλεινε τα σαράντα χρόνια της.

40 χρόνια γαλλικής κρίσης αλλά κυρίως 40 χρόνια συζητήσεων για την κρίση που διαμόρφωσαν το πρόσωπο και το φαντασιακό της σημερινής Γαλλίας με την ίδια βεβαιότητα όσο και οι πραγματικές οικονομικές της συνέπειες και που όρισαν ένα εξίσου θλιβερό πνευματικό τοπίο όσο το θέαμα των χαρακτηριστικών βιομηχανικών ερειπίων στις παρηκμασμένες, περιθωριοποιημένες περιοχές της βόρειας Γαλλίας.

 

1972: « Έχει ήλιο στη Γαλλία»

 

Όσοι παρακολουθούν τους αριθμούς της γαλλικής οικονομίας από την αρχή του '70, μένουν έκπληκτοι. Σχεδόν 6% ανάπτυξη!

« Έχει ήλιο στη Γαλλία, και τα υπόλοιπα δεν έχουν σημασία» τραγουδά συνεχώς στα ραδιόφωνα και τα τρία τηλεοπτικά κανάλια το δημοφιλές ντουέτο Stone et Charden.

Η μεσαία τάξη είναι αισιόδοξη. Υπάρχει σχεδόν πλήρης απασχόληση ενώ η κατανάλωση μεταμορφώνει ριζικά την κοινωνία. Το γενικό αίσθημα είναι ότι ο κόσμος πηγαίνει προς το καλύτερο, μιλάμε για πρόοδο και ευεξία. Οι νέοι γονείς της δεκαετίας του '70, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων των λαϊκών τάξεων, νομίζουν ότι τα παιδιά τους θα ζήσουν μία καλύτερη ζωή από τη δική τους. Η ζωή είναι λιγότερο σκληρή και οι άνθρωποι εμπιστεύονται την κοινωνική ανέλιξη[1].
Φυσικά, υπάρχει αμφισβήτηση, που εκφράζεται από το κίνημα των νέων το οποίο σύντομα θα ακολουθηθεί από τις μεγάλες εργατικές απεργίες του Μαϊου 1968. Αλλά αυτή η κινητοποιημένη, ανήσυχη Γαλλία, δεν αντιλαμβάνεται το σύνολο της γαλλικής κοινωνίας που αρκείται στις ιεραρχίες και που η πλειονότητά της, μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ψηφίζει τα συντηρητικά κόμματα.

 

Η παρθενική βουτιά της γαλλικής οικονομίας

 

Το 1973, χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τις καθημερινές ανησυχίες ενός πολύ μεγάλου μέρους Γάλλων, ο πόλεμος του Γιομ Κιπούρ έχει ως συνέπεια την αύξηση της τιμής του πετρελαίου, με απόφαση των χωρών εξαγωγών (Οργανισμός Εξαγωγών Πετρελαιοπαραγωγών Χωρών, ΟΠΕΚ) ως αντίποινα για τη στήριξη της

Δύσης στο Ισραήλ.

Είναι η πετρελαϊκή κρίση και τα επακόλουθά της: αύξηση της τιμής της βενζίνης και σύντομα γενικευμένος πληθωρισμός, πτώση των μετοχών και άνοδος της ανεργίας: στη Γαλλία, όλη η οικονομία κινείται με πετρέλαιο.

Η κυβέρνηση δεν αργεί να αντιδράσει: πρέπει να κάνουμε μαζικά οικονομία... στην ενέργεια. Ένα προπαγανδιστικό διαφημιστικό μήνυμα, που μεταδόθηκε ευρέως σε τηλεόραση και ραδιόφωνο, καλεί τον καθένα να κινητοποιηθεί.

 

 

« Στη Γαλλία, δεν έχουμε πετρέλαιο αλλά έχουμε ιδέες  »

 

Αυτό το μικρό διαφημιστικό μήνυμα των 55 δευτερολέπτων (https://youtu.be/aHoJ130hQ3E) αξίζει την προσοχή μας, ως πρώτη αναφορά στην κρίση, ως πρώτο κήρυγμα, γιατί κουβαλά μέσα του όλες τις μελλοντικές τυφλώσεις.

 

Σε ένα βουκολικό τοπίο, παρουσιάζει έναν νεαρό πατέρα ο οποίος, ψαρεύοντας με το καλάμι του, εξηγεί στους Γάλλους τηλεθεατές την πετρελαϊκή κρίση. «Στη Γαλλία έχουμε όλων των ειδών τα πράγματα: έχουμε την καλύτερη κουζίνα του κόσμου, μία δυνατή βιομηχανία, το πετάνκ, την ένδοξη ιστορία, τον Πύργο του Άιφελ, το ερασιτεχνικό ψάρεμα (...) Ωστόσο, ένα πράγμα μας λείπει, το πετρέλαιο, το οποίο είμαστε αναγκασμένοι να αγοράζουμε από άλλους, ακριβά, πάρα πολύ ακριβά. Λοιπόν, τι μπορούμε να κάνουμε;»

Τα 30 πρώτα δευτερόλεπτα αφιερώνονται σε έναν αυτο-εορτασμό της Γαλλίας, των αξιών της, της κουλτούρας της, της δύναμής της. Αλλά πρόκειται για την πρώτη υπόδειξη των υπευθύνων, ξένοι στο έθνος, στο πετάνκ, στο ερασιτεχνικό ψάρεμα, εν προκειμένω, αυτοί οι «άλλοι» που μας πουλούν « το πετρέλαιο ακριβά, πάρα πολύ ακριβά ».

 

Για την παλιά αποικιακή δύναμη, που δεν αποδέχτηκε την ανεξαρτησία της Αλγερίας παρά μόνο μετά από έναν μακροχρόνιο πόλεμο, η πετρελαϊκή κρίση είναι μία ναρκισσιστική πληγή. Γιατί οι παλιές αποικίες ισχυρίζονται, μέσω του ΟΠΕΚ, ότι εκείνες έχουν αντίκτυπο στο παγκόσμιο εμπόριο του πετρελαίου και επιβάλλουν τους δικούς τους κανόνες στη Δύση.

 

« Λοιπόν, τι μπορούμε να κάνουμε;», ρωτά ο νεαρός πατέρας, καθώς αυτή η πολυδάπανη ενέργεια προκαλεί την κατάρρευση του εθνικού πλούτου και απειλεί τον τρόπο ζωής μας.

Πρέπει να αναθεωρήσουμε το οικονομικό μοντέλο μας; Να σκεφτούμε σοβαρά τις κριτικές που υπάρχουν ήδη εδώ και καιρό, για μία δαπανηρή ανάπτυξη ενέργειας, μίας κούρσας χωρίς τέλος προς την παραγωγή, για μία εξάρτηση υψηλού κινδύνου;

Καθόλου! Ουφ, ο τηλεθεατής αναπνέει... και μπορεί να συνεχίσει να εμπιστεύεται την τηλεόραση ! Παρόλη αυτή τη δραματική εισαγωγή, δεν πρόκειται να αλλάξει τίποτα στον τρόπο ζωής μας. « Πρέπει να χρησιμοποιήσουμε καλύτερα την ενέργεια χωρίς να αλλάξουμε τον τρόπο ζωής μας !» προτείνει η διαφήμιση. Είπαμε, η διορατικότητα των πολιτικών! Και συγχρόνως, ωραίες εποχές για την πολιτική, όπου μπορούσαν ακόμη, με ένα μικρό τηλεοπτικό μήνυμα, να ισχυριστούν ότι απευθύνονται σε όλους.

 

Οι λέξεις του τέλους θα μείνουν χαραγμένες στη μνήμη πολλών γενεών: « Στη Γαλλία, δεν έχουμε πετρέλαιο αλλά έχουμε ιδέες». Μια μικρή φράση η οποία βρίσκει αμέσως μεγάλη επιτυχία. Ο εξαιρετικά δημοφιλής τραγουδιστής, Michel Sardou, που δεν κρύβει τις δεξιές του πεποιθήσεις, την ξαναχρησιμοποιεί σχεδόν λέξη προς λέξη σε πολλά τραγούδια του « Έχουν το πετρέλαιο αλλά αυτό είναι μόνο, εμείς έχουμε το καλό κρασί, το καλό ψωμί... »  ή ακόμη « Δεν υπάρχει καφές, βαμβάκι, βενζίνη στη Γαλλία αλλά ιδέες, τέτοιες έχουμε, εμείς σκεφτόμαστε » .

 

Πραγματική αλλά και φαντασιακή, η αναζήτηση της ταυτότητας ανήκει λοιπόν από την αρχή στη ρητορική της γαλλικής κρίσης, το ίδιο και η έκκληση για ατομική προσπάθεια, η εσωστρέφεια των εθνικών αξιών και η επίμονη άμυνα του οικονομικού μοντέλου μας.

Με παραλλαγές, όλος ο μηχανισμός επιχειρημάτων των επερχόμενων 40 χρόνων είναι ήδη στη θέση του. Από το 1973, η ανεργία δεν έχει σταματήσει να αυξάνεται, το ίδιο και οι ανισότητες. Η εμμονή για δουλειά έχει αντικαταστήσει για όλους τη φιλοδοξία της συλλογικής ευεξίας και εδώ και 40 χρόνια, οι Γάλλοι δεν έχουν ακούσει να μιλούν, στην ουσία για πολιτική, παρά μόνο για κρίση και μία υποθετική έξοδο από την κρίση.

Αλλά μία κρίση 40 ετών, είναι πράγματι μία κρίση ή η φυσιολογική λειτουργία ενός μη λειτουργικού οικονομικού συστήματος;

Τελικά, δεν έχουμε ούτε πετρέλαιο, ούτε ιδέες.

 

Joëlle Cantin   30/1/2017

Μετάφραση Ειρήνη Τζουρά

 

 

Τραγούδια:

 

Michel Sardou: ils ont le pétrole mais c'est tout

https://www.youtube.com/watch?v=3PZW0DC-P50

 

Michel Sardou: au temps béni des colonies

https://www.youtube.com/watch?v=2P_LkrvuJ2w

 

Stone et Charden: il y a du soleil sur la France

https://www.youtube.com/watch?v=n2wv4AYN6t8

 

 

 

 

 

[1] Η ευεξία, θέμα της δεκαετίας του '70 στόχευε σε μία ατομική και συλλογική πρόοδο (περισσότεροι τρόποι ψυχαγωγίας, μείωση ωραρίου εργασίας, πολιτισμός για όλους, καλύτερη υγεία κτλ). Στη Δεξιά όπως και στην Αριστερά, συνέδεαν την πρόοδο με την κοινωνική ικανοποίηση και με μία μορφή ευτυχίας.
Σήμερα, η έννοια της ευεξίας δεν είναι κυρίαρχο θέμα. Η επερχόμενη αξία είναι η διαρκής αξιοποίηση της δουλειάς και της προσπάθειας. Είναι το « δουλεύω περισσότερο για να κερδίσω περισσότερο  » του Νικολά Σαρκοζύ αλλά επίσης και η επιθυμία του Φρανσουά Ολάντ « να ζήσουν οι Γάλλοι ένα σύντομο δύσκολο μήνα στο τέλος της θητείας του ». Η ευεξία δεν είναι πια όραμα της κοινωνίας και η ίδια η έννοια ακόμη είναι ύποπτη.