L’île cycladique de Sérifos et la révolte des mineurs en 1916
Sérifos est une île des Cyclades, située à l'ouest de l'archipel entre les îles de Kea et Sifnos. De petite taille (78 km2), elle est peu habitée et ne compte aujourd'hui qu'environ 1500 habitants.
L'île est connue dans la mythologie grecque pour avoir été le lieu où Danaé et son fils Persée trouvèrent refuge chez un pêcheur nommé Dictys. Le roi de Sérifos, Polydectès, envoya Persée tuer Méduse espérant qu’il y trouverait la mort. Mais vainqueur de son combat contre la gorgone à la chevelure de serpents, Persée revint avec la tête de Méduse et changea en pierre le roi de Sérifos, dont le trône échut alors au pêcheur Dictys.
L'île est aujourd'hui une destination authentique, proche du continent, mais au fort caractère insulaire. Elle reste peu construite et offre parmi les plus belles plages de l'archipel. La Chora, capitale de l'île, est construite sur un promontoire qui permettait autrefois aux habitants de se protéger des attaques maritimes. Les dominations byzantine, puis vénitienne et ottomane ont laissé des traces remarquables. Fondé près du village de Galani, en 1572, le monastère des Taxiarques, consacré aux archanges Michel et Gabriel est typique de l'architecture monastique insulaire. Jadis prospère, le monastère ne compte plus aujourd’hui qu’un seul moine. La Chora offre dès son entrée les caractéristiques d'un village cycladique : une rangée de moulins sur la crête, des maisons entortillées autour de ruelles conduisant à une place centrale où trône une mairie d'une riche architecture néo-classique contrastant avec les maisons simples des alentours. Au sommet du promontoire subsistent encore les ruines d'un kastro vénitien colonisé par la végétation. Des constructions et des chapelles se sont petit à petit appropriées les anciennes murailles.
Les côtes de Serifos offrent des plages aux eaux turquoise ou émeraude. Le riche patrimoine géologique de l'île compte en effet des roches aux couleurs variées qui, selon les plages, décident de la couleur du sable et des eaux de baignade. En parcourant la côte, vous serez certainement étonnés de découvrir régulièrement des ruines industrielles témoignant du riche passé minier de l'île. Les plus impressionnantes se situent au village et près de la plage de Megalo Livadi qui fut le siège il y a aujourd'hui cent ans d'un épisode célèbre de l'histoire ouvrière de la Grèce.
Sérifos est en effet renommée depuis l'antiquité pour la richesse en fer de son sous-sol. Cependant, les dominations vénitienne puis ottomane firent disparaître totalement l’exploitation sidérurgique sur l'île. Ce n'est qu'après l'indépendance de la Grèce, suite à la révolution de 1821 contre les Ottomans, que le jeune état hellène décide de promouvoir les investissements étrangers et relance l'exploitation du fer sur l'île. Cette décision provoque une forte mutation économique et sociale pour les 2000 habitants de Sérifos dont l'activité était uniquement tournée vers l'agriculture et la pêche.
En 1880, la première entreprise à capitaux grecs qui s’y était installé laisse la place à une nouvelle société à capitaux français et grecs. En 1885, celle-ci est cédée à une famille allemande, la famille Grohmann, qui l'exploitera jusqu'à la fin de la deuxième guerre mondiale. De 1885 à 1910, la production double, tout comme la population de l'île, l'activité minière attirant de nombreux travailleurs des autres îles cycladiques qui n'avaient que la pêche et l'agriculture pour survivre. Les conditions de travail sont extrêmement difficiles, aggravées par les fortes chaleurs l'été.
En 1914, les prix mondiaux du fer s'écroulent. La direction impose alors aux mineurs des réductions de salaires, une augmentation de la productivité et licencie massivement. Cela conduit les mineurs à s'organiser en syndicat pour réclamer une amélioration des conditions de travail, mais ils ne parviennent à rien obtenir. Fin juillet 1916, les travailleurs, menés par leur leader Speras, décident de bloquer le chargement en fer et le départ de bateaux. La gendarmerie locale demande l'aide d’Athènes qui, le 21 août 1916, envoie un détachement de 12 gendarmes. Sitôt débarqués, les gendarmes ouvrent le feu sur les grévistes faisant 4 morts. Les autres insurgés se mettent aussitôt à lancer des pierres et à donner des coups de bâtons aux gendarmes faisant là aussi 4 morts dans les rangs des forces de l'ordre. Gendarmes et grévistes étant rapidement débordés, ils décident d’un commun accord d'arrêter le mouvement de foule et font revenir le calme.
Cependant les grévistes n’abandonnent pas leurs revendications et se rendent à la capitale de l'île, occupent la mairie et demandent officiellement la protection des navires militaires français qui croisent non loin de Sérifos, aux abords de l'île de Milos. Symboliquement, ils hissent le drapeau tricolore sur le kastro. Le 23 août, deux navires français accostent à Sérifos, demandent que le drapeau français soit retiré du kastro et proposent aux deux parties une conciliation. Le 25 août, les Français se retirent et, dès le lendemain, un navire militaire grec débarque des soldats sur l'île. Certains grévistes sont arrêtés et emprisonnés sur l'île de Syros. Il faudra un an de discussions avant de parvenir à un accord qui permettra d'améliorer les conditions de travail des mineurs.
Aujourd'hui, dans le village de Mega Livadi à Serifos, on trouve encore des ruines témoignant du passé sidérurgique de l’île : chemin de fer minier, wagonnets figés par la rouille, quais de chargement, anciens bureaux de la mine, et bien entendu un monument rappelant les événements tragiques du 21 août 1916.
Découvrir Serifos vous permet à la fois de vous pencher sur l'histoire de la Grèce moderne mais aussi de vous imprégner de l'atmosphère d'une île cycladique authentique où l'on prend le temps de vivre et où les distances courtes permettent de profiter de plages désertes, de petits ports isolés, mais aussi de la vie d'une Chora où tout le monde se retrouve le matin pour ses occupations quotidiennes et le soir pour profiter des tavernes et cafés.
Longtemps délaissée, Serifos mérite le détour !
© La Grèce Autrement 2016 30/11/2016
Το κυκλαδονήσι της Σερίφου και η εξέγερση των μεταλλωρύχων το 1916
Στα δυτικά του Αιγαίου Πελάγους, ανάμεσα στην Κέα και στην Σίφνο, βρίσκεται η Σέριφος, ένα μικρό κυκλαδονήσι, έκτασης 78 km2, που αριθμεί μόλις 1500 κατοίκους.
Κατά την ελληνική μυθολογία, πρόκειται για το μέρος όπου ο ψαράς Δίκτυς προσέφερε καταφύγιο στη Δανάη και τον γιό της Περσέα. Ο Πολυδέκτης, ο βασιλιάς της Σερίφου, έστειλε τον Περσέα να σκοτώσει τη Μέδουσα, με την ελπίδα πως αυτό θα τον οδηγούσε στον θάνατο. Ο Περσέας όμως, που αναμετρήθηκε με τη γοργόνα με τα φιδίσια μαλλιά, επέστρεψε νικητής με το κεφάλι της, μετέτρεψε σε πέτρα τον βασιλιά της Σερίφου και ο θρόνος πέρασε στον ψαρά Δίκτυ.
Το νησί σήμερα διατηρεί την αυθεντικότητά του και αποτελεί έναν προορισμό, ναι μεν κοντά στην ηπειρωτική χώρα, αλλά με καθαρά νησιώτικο χαράκτηρα. Οι περισσότερες εκτάσεις παραμένουν άκτιστες ενώ οι παραλίες είναι από τις ωραιότερες του Αιγαίου. Η Χώρα, η πρωτεύουσα του νησιού, έχει χτιστεί πάνω σε ψηλό βραχώδες έδαφος, γεγονός που άλλοτε επέτρεπε στους κατοίκους της να προφυλάσσονται από τις «δια θάλασσης» επιδρομές. Η κυριαρχία των Βυζαντινών, στη συνέχεια των Ενετών αλλά και των Οθωμανών άφησαν αξιοπρόσεχτα ίχνη. Το μοναστήρι των Ταξιαρχών, τυπικό δείγμα μοναστηριακής αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων, κατασκευάστηκε κοντά στο χωριό Γαλανή το 1572 και είναι αφιερωμένο στους αρχάγγελους Μιχαήλ και Γαβριήλ. Παρά την αλλοτινή ευημερία του, στο μοναστήρι κατοικεί πλέον μόνο ένας μοναχός. Πλησιάζοντας στη χώρα, συναντάμε όλα τα τυπικά γνωρίσματα ενός κυκλαδίτικου χωριού με ανεμόμυλους παραταγμένους στην κορυφογραμμή και σπίτια χαμένα σε σοκάκια που καταλήγουν στην κεντρική πλατεία, με το πλούσιας νεοκλασικής αρχιτεκτονικής δημαρχείο να δεσπόζει, σε αντίθεση με τα γύρω-γύρω απλά σπίτια. Στην κορυφή του λόφου, υπάρχουν ακόμη τα ερείπια ενός ενετικού κάστρου, με αυτοφυή φυτά σε ρόλο οικοδεσπότη. Στα παλιά τείχη, βρήκαν δειλά-δειλά τη θέση τους, ποικιλόμορφες κατασκευές και ξωκλήσια.
Οι ακτές της Σερίφου χαρίζουν απλόχερα παραλίες σε τιρκουάζ και σμαραγδί αποχρώσεις. Μια ποικιλία χρωματικών αποχρώσεων σε βράχια, μέρος της πλούσιας γεωλογίας του νησιού, επηρεάζει, ανάλογα την παραλία, το χρώμα της άμμου και της θάλασσας. Κατά μήκος των ακτών, ξεπηδούν τακτικά βιομηχανικά υπολείμματα, μάρτυρες του πλούσιου μεταλλευτικού παρελθόντος του νησιού, που είναι αδιαμφισβήτητα εντυπωσιακά. Τα σπουδαιότερα βρίσκονται στο χωριό Μεγάλο Λιβάδι, κοντά στην παραλία, όπου πριν από 100 χρόνια, διαδραματίστηκε ένα επεισόδιο-σταθμός στην ιστορία του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα.
Η Σέριφος ήταν γνωστή από την αρχαιότητα για τον πλούτο του υπεδάφους της σε σίδηρο. Παρόλα αυτά, η ενετική κυριαρχία και στη συνέχεια η Οθωμανική εγκατέλειψαν την εξαγωγή του μεταλλεύματος από το νησί. Μετά την ανεξαρτησία της Ελλάδας, που ακολούθησε την επανάσταση του 1821 ενάντια στους Οθωμανούς, το νεοσύστατο ελληνικό κράτος αποφάσισε να ενισχύσει τις ξένες επενδύσεις και ξεκίνησε εκ νέου την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων στο νησί. Η απόφαση αυτή προξένησε ισχυρή οικονομική και κοινωνική ανακατάταξη στους 2000 κατοίκους της Σερίφου, η δραστηριότητα των οποίων περιοριζόταν στο ψάρεμα και στη γεωργία.
Το 1880, η αρχικά εγκατεστημένη επιχείρηση ελληνικών κεφαλαίων έδωσε τη θέση της σε μια νέα εταιρεία γαλλοελληνικών συμφερόντων. Το 1885, παραχωρήθηκε, με τη σειρά της, σε μια γερμανική οικογένεια, εν ονόματι Γκρόμαν (Grohmann), η οποία τη διηύθυνε μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Από το 1885 μέχρι το 1910, η παραγωγή διπλασιάστηκε, όπως και ο πληθυσμός του νησιού, καθώς η μεταλλουργία προσέλκυσε πολλούς εργάτες από τα υπόλοιπα κυκλαδονήσια που δεν είχαν άλλο μέσο επιβίωσης πέρα από το ψάρεμα και τη γεωργία. Οι συνθήκες εργασίας ήταν εξαιρετικά δύσκολες και επιδεινώνονταν από την έντονη ζέστη του καλοκαιριού.
Το 1914, η τιμή του σιδήρου κατέρρευσε παγκοσμίως. Η διοίκηση επέβαλε στους μεταλλωρύχους μειώσεις στους μισθούς, αύξηση της παραγωγικότητας και έκανε μαζικές απολύσεις. Το αποτέλεσμα ήταν οι μεταλλωρύχοι να ιδρύσουν ένα συνδικάτο, προκειμένου να διεκδικήσουν καλύτερες συνθήκες εργασίας χωρίς όμως να καταφέρουν να κερδίσουν κάτι. Στα τέλη του Ιουλίου του 1916, οι εργάτες, καθοδηγούμενοι από τον αρχηγό τους τον Σπέρα, αποφάσισαν να διακόψουν τη φόρτωση του σιδήρου και την αναχώρηση των καραβιών. Η χωροφυλακή ζήτησε βοήθεια από την Αθήνα, η οποία έστειλε στις 21 Αυγούστου 1916 μια ομάδα 12 χωροφυλάκων.
Μόλις αποβιβάστηκαν, οι χωροφύλακες άνοιξαν πυρ κατά των απεργών και έπεσαν νεκροί τέσσερις άντρες. Οι υπόλοιποι εξεγερθέντες ξεκίνησαν να ρίχνουν πέτρες και να χτυπούν με ραβδιά τους χωροφύλακες, σκοτώνοντας τέσσερις άντρες των δυνάμεων καταστολής. Χωροφύλακες και απεργοί ξεχύθηκαν στους δρόμους, αλλά συμφώνησαν να σταματήσουν την κινητοποίηση του πλήθους για να αποκατασταθεί η ηρεμία.
Παρόλα αυτά, οι απεργοί δεν εγκατέλειψαν τις διεκδικήσεις τους και πήγαν στην πρωτεύουσα του νησιού, κατέλαβαν το δημαρχείο και ζήτησαν επίσημα την προστασία των γαλλικών στρατιωτικών καραβιών που έπλεαν κοντά στη Σέριφο, πλησίον των ακτών της Μήλου. Συμβολικά, ύψωσαν τη γαλλική σημαία στο κάστρο. Στις 23 Αυγούστου, δυο γαλλικά καράβια πλεύρισαν στη Σέριφο και ζήτησαν να κατέβει η γαλλική σημαία από το κάστρο και πρότειναν στις δύο πλευρές να συμβιβαστούν. Στις 25 Αυγούστου, οι Γάλλοι απομακρύνθηκαν, ενώ την επομένη αποβιβάστηκαν στρατιώτες στο νησί από ένα στρατιωτικό ελληνικό πλοίο. Κάποιοι από τους απεργούς συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν στο νησί της Σύρου. Χρειάστηκε ένας χρόνος διαπραγματεύσεων μέχρις ότου να επιτευχθεί μια συμφωνία που θα επέτρεπε τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας των μεταλλωρύχων.
Σήμερα, στο χωριό Μεγάλο Λιβάδι στη Σέριφο, υπάρχουν ακόμη απομεινάρια που μαρτυρούν το σχετιζόμενο με τον σίδηρο παρελθόν του νησιού: σιδηροδρομικές γραμμές ορυχείου, βαγονέτα τρύπια από τη σκουριά, αποβάθρες φορτοεκφόρτωσης, παλιά γραφεία ορυχείου και φυσικά ένα μνημείο που θυμίζει τα τραγικά γεγονότα της 21ης Αυγούστου 1916.
Η εξερεύνηση της Σερίφου προσφέρει ταυτόχρονα μια βουτιά στην ιστορία της σύγχρονης Ελλάδος αλλά και στην ατμόσφαιρα ενός αυθεντικού κυκλαδίτικου νησιού όπου οι άνθρωποι χαίρονται τη ζωή και οι μικρές αποστάσεις καθιστούν εύκολα προσβάσιμες τόσο τις ερημικές παραλίες και τα μικρά απομονωμένα λιμάνια όσο και τη Χώρα, όπου όλος ο κόσμος σμίγει το πρωί για τις καθημερινές του ασχολίες και ξανά το βράδυ για να χαρεί τις ταβέρνες και τις καφετέριες.
Μετά από τόσο καιρό, η Σέριφος περνά στο προσκήνιο!
© La Grèce Autrement 2016 30/11/2016
Μετάφραση Νατάσα Γκότση
Un magazine franco-grec / Ένα γαλλοελληνικό περιοδικό
Clique, lis, écoute / Κλίκαρε, διάβασε, άκουσε
