Le Céramique, lieu de l'au-delà
Centre d'Athènes. Des voitures qui vont et viennent, des coups de klaxons, des trottoirs pleins de passants, des pas pressés, des voix inquiètes. J'étais frénétiquement à la recherche d'un refuge.
Je n'aurais pourtant jamais pu l'imaginer, dans un des quartiers les plus centraux d'Athènes ni que je m'y trouverais, parmi les bouquets de thym, les coquelicots, la lavande et les tortues, comme dans la campagne de mes souvenirs d'enfance. Et pourtant ...il existe bien, ce petit coin préservé : le site archéologique du Céramique et son musée, qui, comme une capsule temporelle, nous transporte dans la « belle banlieue » de l'Athènes antique.
Le lieu, entouré par les rues d'Asomaton, du Pirée et d'Ermou, ne représente qu'une petite partie de l'ancienne circonscription de l'Attique, le dème du Céramique au nord-ouest d'Athènes, coupé du bruyant environnement urbain. Une découverte fortuite de la stèle en marbre de la tombe d'Agathon, en 1863, ouvrit la route aux fouilles, qui se firent sous la direction de la Société archéologique (grecque, ndt) de 1870 à 1913 et de 1913 à nos jours, sous celle de l'Institut allemand d'archéologie.
Le Céramique, la « belle banlieue » d'Athènes, selon Thucydide, s'étendait le long de la vallée du fleuve Eridanos. Le nom Eridanos, composé de la racine indo-européenne danos (humidité, rosée, fleuve) et du mot irion (tertre funéraire, tombe) désignait un cours d'eau toujours existant et visible encore aujourd'hui. Il prend sa source au Mont Lycabette et coule de façon souterraine dans la direction du centre de la ville, parvenant jusqu'au Céramique mais à l'état de ruisseau. L'Eridanos lie un écosystème qui compte 180 espèces d'arbres et de plantes et 10 espèces d'oiseaux. Sous l'antiquité, l'hiver, il se changeait en un torrent qui inondait toute la zone. A partir du IVème siècle av. J.-C., quand les eaux du fleuve commencèrent à se retirer, asséchant tout autour le marécage, apparurent les premières habitations, ateliers de céramique et diverses autres constructions. Depuis les temps préhistoriques, l'endroit accueillait des sépultures parce qu'il se trouvait à l'ouest de la ville. L'Ouest, selon les croyances des peuples méditerranéens, constituait le point d'horizon idéal pour y placer les tombes, puisque la mort était considérée comme le couchant de la vie.
Depuis longtemps pourtant, dans ce même lieu, la vie allait de pair avec la mort. Car il s'y trouvait également des ateliers de céramique, en raison du sol argileux dû à la présence du fleuve, qui donnèrent naissance aux poteries qui sont parmi les plus célèbres œuvres d'art de la Méditerrannée. Vraisemblablement, c'est aussi la céramique qui a donné son nom au lieu même si, selon une autre version, il proviendrait du héros Ceramos, fils de Dionysos et d'Ariane. Quoiqu'il en soit, il est tout à fait remarquable que l'art de la céramique soit resté vivant en ce même lieu depuis 2500 ans puisqu'encore aujourd'hui, quelques mètres plus loin, se trouve le Centre d'études de la céramique moderne.
Le Céramique était séparé en deux, par les murs de la ville. La partie à l'intérieur des murs qui s'étendait en direction d'Athènes avait un caractère d'habitation tandis que la partie extérieure était vouée aux sépultures. C'est donc ici, à partir des murs, que je décidai de commencer mon périple, à la manière d'un voyageur d'autrefois qui, dans des temps reculés, visitait la ville. J'ai donc pris position là où jadis se trouvaient les portes d'entrée de la cité, à l'endroit du Dipylon (porte avec deux entrées), à la fois monumentale porte d'Athènes et point de départ de la voie sacrée. Par le Dipylon passait la rue principale d'Athènes. Sa cour abritait des jeux, des fêtes et les préparatifs pour la cérémonie des Panathénées. D'après Lucien, rhéteur et satiriste de l'époque romaine, les murs de la grande cour du Dipylon recueillait les couplets érotiques des jeunes amoureux.
A côté de la porte sacrée passait (et passe) l'Eridanos. C'est de cette porte que les initiés partaient pour les Mystères qui se déroulaient à Eleusis. Entre les deux entrées, se trouvait le premier bâtiment que l'on rencontrait dans le « Céramique intérieur », le Pompeion. C'est un bâtiment rectangulaire, avec une cour ornée d'un péristyle et des salles pour les banquets. La cour était parcourue d'une galerie semée de bancs et ornée de fresques qui représentaient des rhéteurs et des poètes. C'est ici que les Athéniens entreposaient le navire du défilé des Panathénées, auquel était suspendu le voile de la déesse Athéna, celui-là même qu'ils escortaient ensemble, jusqu'au Parthénon. Le bâtiment servait aussi de gymnasium, dont l'entrée était libre à tous les citoyens.
En prenant les portes qui débouchent sur la partie extérieure du Céramique, j'ai commencé à parcourir les rues antiques qui traversaient cet espace champêtre, admirant au passage quelques unes des sépultures les plus significatives des 5 et 4èmes siècles av. J.-C. Des stèles funéraires, comme autant de petites vues tirées de la pellicule d'un film, essaient de restituer brièvement la vie du défunt ; et là, au milieu de toutes ces existences passées, est venue s'insinuer la douleur des adieux. Sur toutes les stèles, les morts, les yeux tournés vers le lointain, ne regardent plus les leurs mais contemplent l'au-delà tandis que leurs proches, autour d'eux, se suspendent à ce dernier regard avant les adieux.
Parmi toutes ces tombes, j'ai croisé celle de Dexileos, un jeune cavalier qui, d'après l'inscription qui figure sur la stèle, perdit la vie pendant la guerre contre Corinthe, en 394-393 av. J.-C., et que ses parents ont fait représenter fort, victorieux comme ils voulaient se le rappeler ; le monument commémoratif de Dionysos, avec sur le bas-relief un taureau prêt à s'élancer, les stèles des ambassadeurs enterrés aux frais de la cité… Plus bas, l'une des plus connues du Céramique, la stèle de Hegeso: la jeune Hegeso, assise, un coffret en mains, examine ses bijoux avec, sur le visage, un air si vivant de mélancolie qu'elle semble savoir qu'elle ne les reportera jamais. La tombe des Lacédémoniens, un peu plus loin, rappelle une des périodes les plus sombres de l'histoire d'Athènes : cette sépulture collective est la tombe de 13 hommes avec, encore visibles, les traces de leurs blessures mortelles. Les Lacédémoniens combattaient aux côtés des oligarques, au cours de la révolte des démocrates athéniens, au Pirée, en 403 av. J.-C. sous les tyrannies des Trente et des Trois Mille. Cette tombe fait partie du petit nombre d'entre celles qui ont été extraites du Demosion Sema, cette partie où l'on enterrait aux frais de l’État ceux qui étaient tombés au combat. Les autres se trouvent encore le long de l'avenue du Pirée.
Et dans le musée, l'une des stèles les plus émouvantes : la grand-mère Amfareté qui se désole non seulement de sa propre mort mais aussi de celle de son petit enfant enterré avec elle. Sur la stèle, la grand-mère, assise, a dans les mains une statuette d'oiseau tournée vers le jeune enfant qu'elle tient dans ses bras.
L'inscription sur la stèle lui attribue ces mots : "Je porte ici l’enfant chéri de ma fille, que j’ai porté sur mes genoux quand nous étions vivants et voyions la lumière du soleil, et maintenant, morte, je le porte mort".[1]
Tant d'histoires différentes à chaque pas mais partout la même douleur face à l'absence. Le Céramique est l'un de ces quelques lieux que je ne cesse de visiter, où se ressent si profondément la nostalgie liée au passage du temps. Les gens se recueillaient ici dans le souvenir du temps passé avec ceux qu'ils avaient aimés, et les visiteurs d'aujourd'hui y éprouvent la même proximité avec leurs disparus. Mais ils sortent du Céramique plus vivants et plus légers.
Dans une société, adepte du « tout tout de suite », qui s'emploie à combler le vide, à le faire disparaître comme s'il était un tabou, alimentant ainsi les crises de panique, ce lieu agit comme un temps d'arrêt à l'égard des rythmes effrénés du quotidien. Ici, dans la plénitude du calme, on peut prendre le temps de s'écouter soi-même. Ici s'estompent les distances entre passé et présent et l'on prend conscience que nos sentiments ne diffèrent pas de ceux des hommes d'autrefois. Le Céramique nous porte à la réflexion : nous sommes peut-être en crise également parce que nous nous éloignons de nos besoins essentiels et que nous refusons de penser la douleur et l'absence.
Écrit par Irini Tzoura 14/1/2017
Traduit par Joëlle Cantin
[1] La traduction est empruntée au blog de Thierry Jamard.
Κεραμεικός, ο χώρος του επέκεινα
Κέντρο Αθήνας. Αυτοκίνητα να πηγαινοέρχονται, κόρνες, άνθρωποι να γεμίζουν τα πεζοδρόμια, βιαστικά βήματα, αγχωμένες φωνές. Αναζητούσα μανιωδώς ένα καταφύγιο. Δεν φανταζόμουν ποτέ όμως ότι σε ένα από τα πιο κεντρικά σημεία της Αθήνας, θα το έβρισκα μέσα σε θυμάρια, παπαρούνες, λεβάντες και χελώνες λες και βρισκόμουν στην εξοχή των παιδικών μου αναμνήσεων. Και όμως… Υπάρχει αυτή η μικρή γωνιά γης, ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο του Κεραμεικού, που σαν μια χρονοκάψουλα, σε μεταφέρει στο «κάλλιστον προάστειον» της αρχαίας Αθήνας!
Ο χώρος, περιτριγυρισμένος από τις οδούς Ασωμάτων, Πειραιώς και Ερμού, αποτελεί ένα μικρό μόνο μέρος του αρχαίου αττικού δήμου Κεραμέων στη βορειοδυτική παρυφή των Αθηνών, ξεκομμένο από το αστικό θορυβώδες τοπίο. Μία τυχαία ανακάλυψη της ταφικής μαρμάρινης στήλης του Αγάθωνα το 1863, άνοιξε τον δρόμο για την ανασκαφή του χώρου, από το 1870 μέχρι το 1913 υπό τη διεύθυνση της Αρχαιολογικής Εταιρείας και από το 1913 έως σήμερα από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο.
Ο Κεραμεικός, το «κάλλιστον προάστειον» σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, βρισκόταν στην κοιλάδα του ποταμού Ηριδανού. Το όνομα Ηριδανός, σύνθετο από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα –δανός (υγρασία, δροσιά, ποταμός) και τη λέξη ἠρίον (ταφικός γήλοφος, τάφος) δόθηκε σε έναν ποταμό υπαρκτό και ορατό ακόμη και σήμερα. Πηγάζει από τον Λυκαβηττό και κυλά υπόγεια προς το κέντρο της πόλης φτάνοντας μέχρι τον Κεραμεικό ως ρυάκι πια. Ο Ηριδανός ευνοεί ένα οικοσύστημα με 180 είδη δέντρων και φυτών και 10 είδη πτηνών. Στην αρχαιότητα, τον χειμώνα γινόταν χείμαρρος και πλημμύριζε την περιοχή. Από τον 4ο αι. π. Χ. όμως , όπου τα νερά του έλους γύρω από τον ποταμό άρχισαν να υποχωρούν, εμφανίστηκαν τα πρώτα ίχνη κατοίκησης με εργαστηριακές εγκαταστάσεις κεραμικής και διάφορα άλλα κτίσματα.
Η περιοχή αποτέλεσε από τα προϊστορικά χρόνια τόπο ταφής επειδή βρισκόταν στα δυτικά της πόλης. Η Δύση, κατά τις δοξασίες των μεσογειακών λαών, ήταν το ιδανικό σημείο του ορίζοντα για τόπο ταφής μιας και ο θάνατος εθεωρείτο δύση της ζωής. Ο θάνατος, όμως συμπορευόταν με τη ζωή στην ίδια περιοχή για πολλά χρόνια: στον ίδιο χώρο υπήρχαν κεραμικά εργαστήρια λόγω του πρόσφορου αργιλώδους εδάφους του ποταμού που έδωσε ζωή στα διασημότερα κεραμικά έργα τέχνης της Μεσογείου. Από τους κεραμείς πιθανότατα προήλθε και το όνομα της περιοχής ή κατά μία άλλη εκδοχή από τον ήρωα Κέραμο, γιο του Διονύσου και της Αριάδνης. Πάντως, προκαλεί εντύπωση ότι η κεραμική τέχνη παραμένει ζωντανή στον ίδιο χώρο εδώ και 2.500 χρόνια αφού ακόμη και σήμερα, λίγα μέτρα πιο πέρα, στεγάζεται το Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμικής !
Ο Κεραμεικός χωριζόταν στα δύο από τα τείχη της πόλης: το μέρος μέσα από τα τείχη που εκτεινόταν προς την Αθήνα είχε οικιστικό χαρακτήρα ενώ το μέρος έξω από τα τείχη ταφικό. Στα τείχη, λοιπόν, είπα να ξεκινήσω και εγώ το ταξίδι μου σαν ένας αλλοτινός ταξιδιώτης που επισκεπτόταν, στο παρελθόν, την πόλη. Στάθηκα εκεί που βρίσκονταν άλλοτε οι πύλες εισόδου της πόλης: το Δίπυλον (πύλη με δύο εισόδους), η μνημειωδέστερη είσοδος των Αθηνών και η Ιερά Πύλη. Από το Δίπυλο, περνούσε η κύρια οδός των Αθηνών. Στην αυλή της, φιλοξενούνταν αγώνες, γιορτές καθώς και η προετοιμασία της πομπής των Παναθηναίων. Κατά τον Λουκιανό, ρήτορα και σατυρικό συγγραφέα των ρωμαϊκών χρόνων, στους τοίχους της μεγάλης αυλής του Διπύλου, οι ερωτευμένοι νέοι έγραφαν ερωτικά στιχάκια !
Δίπλα από την Ιερά Πύλη περνούσε (και περνά) ο Ηριδανός. Από αυτή την Πύλη, αναχωρούσαν οι μύστες για τα Ελευσίνια Μυστήρια που τελούνταν στην Ελευσίνα. Ανάμεσα στις δύο εισόδους, βρισκόταν το πρώτο κτίσμα που συναντούσε κανείς στον Έσω Κεραμεικό, το Πομπείο. Είναι ένα ορθογώνιο οικοδόμημα, με περίστυλη αυλή και αίθουσες για συμπόσια. Γύρω από την αυλή, υπήρχε στοά με έδρανα και τοιχογραφίες ρητόρων και ποιητών. Στην αυλή του κτιρίου, οι Αθηναίοι τοποθετούσαν το πλοίο της πομπής των Παναθηναίων στο οποίο κρεμούσαν το πέπλο της θεάς Αθηνάς για να το μεταφέρουν μαζί με το ίδιο το πλοίο στον Παρθενώνα. Το κτίριο αυτό λειτουργούσε επίσης και ως γυμνάσιο, με ελεύθερη είσοδο σε όλους τους πολίτες.
Περνώντας τις πύλες προς τον Έξω Κεραμεικό, ξεκίνησα να περπατώ κατά μήκος των αρχαίων οδών που διέσχιζαν την ύπαιθρο, θαυμάζοντας κάποια από τα σημαντικότερα ταφικά μνημεία του 5ου-4ου αι. π. Χ. Επιτύμβιες στήλες, σαν μικρά καρέ από ταινία, προσπαθούν να αποδώσουν συνοπτικά τη ζωή του εκλιπόντος ενώ μέσα από τις μορφές, ένιωθα τον πόνο του αποχωρισμού. Οι νεκροί, σε κάθε τέτοια στήλη, με το βλέμμα απλανές, κοιτούν όχι πια τους δικούς τους ανθρώπους αλλά το επέκεινα και οι αγαπημένοι του, που βρίσκονται γύρω του, κρέμονται από το τελευταίο βλέμμα του, αποχαιρετώντας τον.
Ανάμεσα σε πολλά, συνάντησα το επιτύμβιο ανάγλυφο του Δεξίλεω, νεαρού ιππέα που άφησε, σύμφωνα με την επιγραφή της νεκρικής στήλης, την τελευταία του πνοή στον πόλεμο κατά των Κορινθίων το 394-393 π.Χ., που οι γονείς του τον απεικόνισαν δυνατό, νικητή όπως ήθελαν να τον θυμούνται, το ταφικό μνημείο του Διονύσιου, με τον ολόγλυφο ταύρο έτοιμο να ορμήσει, τις στήλες πρέσβεων που θάφτηκαν δημοσία δαπάνη... Πιο κάτω, μία από τις γνωστότερες στήλες του Κεραμεικού, η στήλη της Ηγησούς : η νεαρή Ηγησώ, καθισμένη, με την κοσμηματοθήκη της, περιεργάζεται τα κοσμήματά της με μία τόσο ζωντανή αίσθηση μελαγχολίας στο πρόσωπο μιας και ήξερε ότι πια δεν θα τα ξαναφορούσε. Ο Τάφος των Λακεδαιμονίων πιο πέρα, θυμίζει μία από τις σκοτεινότερες περιόδους της ιστορίας των Αθηνών: αυτό το πολυάνδριο φέρει την ταφή 13 ανδρών με ορατά ακόμη τα ίχνη των θανάσιμων τραυμάτων τους. Οι Λακεδαιμόνιοι πολέμησαν στο πλευρό των ολιγαρχικών κατά την εξέγερση των Αθηναίων δημοκρατικών στον Πειραιά το 403 π. Χ. την περίοδο της τυραννίας των τριάκοντα και των τρισχιλίων. Ο τάφος αυτός είναι ένας από τους λιγοστούς που έχουν έρθει στο φως από το Δημόσιο Σήμα, το μέρος όπου θάβονταν δημοσία δαπάνη οι πεσόντες εν πολέμω. Οι υπόλοιποι βρίσκονται ακόμη κάτω από την οδό Πειραιώς.
Και στο Μουσείο, μια από τις πιο συγκινητικές στήλες: η γιαγιά Αμφαρέτη πενθεί όχι μόνο τον δικό της θάνατο αλλά και για τον θάνατο του εγγονιού της που θάφτηκε μαζί της. Στη στήλη, η γιαγιά καθισμένη κρατά ένα ειδώλιο πουλιού που προορίζεται για το βρέφος-εγγόνι της στην αγκαλιά της. Στην επιγραφή η Αμφαρέτη φέρεται να λέει: «Το τέκνον της θυγατέρας μου κρατώ εδώ το αγαπητό, το οποίο κρατούσα στα γόνατά μου όταν ζωντανοί βλέπαμε το φως του ήλιου και τώρα νεκρό το κρατώ, εγώ η νεκρή.»
Τόσες διαφορετικές ιστορίες σε κάθε βήμα αλλά η αίσθηση του αποχωρισμού είναι η ίδια. Ο Κεραμεικός είναι ένα από τα ελάχιστα μέρη που έχω επισκεφθεί και το οποίο αποπνέει τόσο έντονα τη νοσταλγία του χρόνου. Οι άνθρωποι εκεί νοσταλγούσαν τον χρόνο που πέρασαν μαζί με τα αγαπημένα τους πρόσωπα που έφυγαν από τη ζωή, οι σημερινοί επισκέπτες νοσταλγούν με τη σειρά τους πρόσωπα δικά τους. Φεύγουν από τον Κεραμεικό, όμως, πιο ζωντανοί, πιο ανάλαφροι.
Σε μία κοινωνία που προσπαθεί να τα κάνει όλα ευκολότερα, να πληρώσει την έλλειψη, να την εξαφανίσει λες και είναι ταμπού, που τροφοδοτεί κρίσεις πανικού, αυτός ο χώρος ρίχνει τους τρελούς ρυθμούς της καθημερινότητας, και μέσα στην ησυχία του μπορείς και ακούς τον εαυτό σου. Τότε, συνειδητοποιείς ότι οι άνθρωποι ένιωθαν και νιώθουν το ίδιο, και ότι ίσως, στις μέρες μας, βρισκόμαστε σε κρίση γιατί έχουμε απομακρυνθεί από τις πραγματικές ανάγκες μας, αρνούμαστε να πενθήσουμε, να αποδεχτούμε την απώλεια.
Ειρήνη Τζουρά 14/1/2017
‘Ώρες λειτουργίας: καθημερινά 08.00 – 15.00 (χειμερινό ωράριο)
Τηλ.: +30 210 3463552
http://odysseus.culture.gr/h/3/eh355.jsp?obj_id=2392
Πηγές-φωτογραφίες: thetoc.gr, athensattica.gr, eie.gr, gtp.gr, mixanitouxronou.gr, tovima.gr